ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 1-13. Οι Άνθρωποι Punu & Kota (Γκαμπόν, Δημοκρατία του Κονγκό)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική 

«Νέγρικη τέχνη, η μόνη τέχνη στην οποία μπορούμε να κοιτάξουμε χωρίς να ζυγίζουμε τις εξηγήσεις, τον θαυμασμό και τον έπαινο μιας λογοτεχνίας που εξηγεί την τέχνη του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Τέχνη που εξακολουθεί να είναι αρκετά παρθένα για να διεγείρει τον θαυμασμό σε μερικούς και ένα αίσθημα αποτροπιασμού σε άλλους. Εκφράζοντας μια καθαρή ανθρωπότητα, μια αίσθηση ζωτικής φύσης, που προκαλεί γέλιο και μερικές φορές μας μετακινεί από το ένα πόδι στο άλλο, μέσα από την τεράστια μεγαλοπρέπεια του διακοσμητικού ενστίκτου της, όπως κάνουν οι κίονες των καθεδρικών ναών ή οι καμπύλες μιας γοτθικής καμάρας. Χρησιμοποιώντας απλά μέσα, η νέγρικη τέχνη καταφέρνει να μεταφέρει μια αίσθηση μεγαλείου και ακινησίας» (Maurice deVlaminck, 1920, Opinions sur l’art négre, Action, σελ. 26).

Στην πρώτη γεωγραφική ζώνη περιλαμβάνουμε εθνοτικές ομάδες από χώρες της Κεντρικής Αφρικής, όπως η Γκαμπόν, η Δημοκρατία του Κονγκό και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Ανάμεσα σ’ αυτές τις εθνοτικές ομάδες ανήκουν και οι Άνθρωποι Punu – ή Bapunu, Lumbu, Apindji, Nkomi – μια υποομάδα των Μπαντού/Bantu της Κεντρικής Αφρικής και ένας από τους τέσσερις μεγάλους λαούς της Γκαμπόν. Ζουν με μια βιώσιμη οικονομία στις εσωτερικές ορεινές και λιβαδικές περιοχές στα νοτιοδυτικά της χώρας, αλλά και στη Δημοκρατία του Κονγκό. Οι προφορικές παραδόσεις τους αφηγούνται μια μετανάστευση από τα νότια, την Αγκόλα, τον 19ο αιώνα, ως αποτέλεσμα των πολέμων μεταξύ των ομάδων που ζούσαν στους ποταμούς Κόνγκο και Niari. Στη μετανάστευση πήραν μέρος οι εθνοτικές ομάδες Shiva στις οποίες ανήκουν οι άνθρωποι Punu, Eshira, Lumbo, Vili, Galoa και Vungu. Οι Punu τον 19ο αιώνα συγκέντρωναν το καουτσούκ και συμμετείχαν στο δουλεμπόριο, στέλνοντας στο Loango της Αγκόλας και στο Fernan Vaz, τόσο δικούς τους ανθρώπους όσο και αυτούς που έπαιρναν από την ενδοχώρα.

Η αίσθηση της εθνοτικής ταυτότητας περιλαμβάνει ποικίλες τεχνικές και παραδόσεις. «Στην πραγματικότητα, όλες οι ομάδες στη Νότια Γκαμπόν έχουν παρόμοιο τρόπο ζωής και οι διαφορές στις οποίες βασίζεται ενίοτε η «ταυτότητά» τους προέρχονται από ποικίλες ιστορικές παραδόσεις, περισσότερο ή λιγότερο εξειδικευμένες τεχνικές (για παράδειγμα, η γνώση διαφόρων διαδικασιών όπως μεταλλουργία-εξόρυξη, σφυρηλάτηση, κατασκευή εργαλείων και όπλων, επεξεργασία και ύφανση ράφια, ξυλογλυπτική, κατασκευή κοσμημάτων, το κυνήγι και το ψάρεμα, κτλ.), περιβαλλοντικές πρακτικές (όπως η παρασκευή αλατιού στη λιμνοθάλασσα ή στη θάλασσα με εξάτμιση ή στο δάσος με την καύση ορισμένων φυτών, τύποι καλλιεργειών, αν είναι γεωργοί ή συλλέκτες, κλπ.), ή ακόμα και η αλληλεπίδραση τους με άλλες ομάδες (έλεγχος μιας «περιοχής» ή οδών, «διόδια» για ποτάμια, στρατηγικές ανταλλαγής και εμπορικές συναλλαγές). Αν και μια εντύπωση ομοιομορφίας του τρόπου ζωής των χωριών στη Γκαμπόν και στην Ισημερινή Αφρική του Ατλαντικού, παρατηρείται στους περισσότερους ξένους ταξιδιώτες του δεκάτου ένατου αιώνα, όμως όπως και στις περισσότερες αφρικανικές κοινωνίες, η ανθρώπινη φωνή είναι η προνομιούχος μορφή έκφρασης στην κοινωνία Punu: είναι ένας κόσμος μνήμης και παραδόσεων, αν και αυτή η προφορική παράδοση, όπως και όλες οι άλλες μορφές παραδοσιακής ζωής, μειώνεται κάτω από την επίδραση του εκσυγχρονισμού, που έχει εξαπλωθεί στα μικρότερα χωριουδάκια» (Perrois & Grand-Dufay, 2012, σελ. 24).

Την κοινωνική ενότητα των Punu φροντίζει η μυστική τους κοινωνία Mukuji, σκοπός της οποίας είναι να η προστασία από τα επιβλαβή πνεύματα του δάσους. Κατά τη διάρκεια των τελετουργιών κάνουν την εμφάνισή τους τα κρυμμένα ειδώλια και οι μάσκες για να απομακρύνουν τα βλαβερά πνεύματα. Εκτός από τη μυστική κοινωνία, ο μάγος nganga αναλαμβάνει να επιλύσει τα υπερφυσικά θέματα. Οι μάγοι είναι διακεκριμένοι γέροντες που μπορούν να ελέγξουν τις μυστηριώδεις δυνάμεις. Τους Punu απασχολεί και η σχέση τους με τους νεκρούς προγόνους, η οποία απαιτεί ένα μεταφυσικό διάλογο και μια τελετουργική διαμεσολάβηση που υλοποιείται στην κεντρική πλατεία του χωριού. Οι πρόγονοι muhulu, η πηγή της ζωής και η διαιώνιση της εθνοτικής ομάδας, τιμούνται με πρακτικές, σύμβολα και ιεροτελεστίες. Γι’ αυτό φροντίζουν τα λείψανά τους και τα εμφανίζουν κατά τη διάρκεια των ιεροτελεστιών.

«Οι Punu πιστεύουν ότι προστατεύονται από τα καλοπροαίρετα «πνεύματα των νεκρών» που αποκαλούν «manes» (bahulu) και πρέπει να τα τιμούν επιμελώς κατά τη διάρκεια των τελετουργιών λατρείας των προγόνων (malumbi). Ωστόσο, άλλες οντότητες είναι γενικά εχθρικές απέναντί τους και προσπαθούν να τους προκαλέσουν βλάβη, ιδίως διαταράσσοντας την ανάπαυσή τους τη νύχτα και κάνοντας τη ζωή τους αφόρητη. Είναι τα πνεύματα matengu. Η ασθένεια αποδόθηκε ως εκ τούτου στην επιρροή ενός «κακού πνεύματος» και η μόνη ελπίδα ανάκτησης απαιτεί τον κατευνασμό αυτής της επιβλαβούς δύναμης μέσω της εκτέλεσης ειδικών τελετουργιών. Οι πολεμιστές που ετοιμάζονταν για μάχη πρέπει επίσης να «γίνουν σκληρότεροι». Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ιερέας nganga πηγαίνει στο δάσος για να μαζέψει ειδικά φυτά, τα προετοιμάζει πάνω από τη φωτιά και ρίχνει την έγχυση στο κρανίο του καλοπροαίρετου προγόνου. Θα κάψει αρώματα, θα θυσιάσει μια κότα και θα απλώσει το αίμα κατά μήκος των μονοπατιών κοντά στο χωριό, πριν βάλει το υπόλοιπο σε έναν τάφο. Μια πυρκαγιά φωτίζει τα χωριά Punu το βράδυ και αφήνεται να καίει όλη τη νύχτα κοντά στο μικρό καταφύγιο με τα προστατευτικά φετίχ και τα κρανία των προγόνων. Μια κουδουνίστρα ή το θόρυβο ενός κέρατος ακούγεται στη σιωπή της νύχτας και μερικές φορές μια προσευχή που φωνάζει υπό τον ήχο της άρπας ngombi, αρχίζει να κατευνάζει τα πνεύματα» (Perrois, L & Grand-Dufay, C., 2012, Punu, 5 Continents, σελ. 32).

Οι Punu είναι γνωστοί για τα υφάσματα-ράφια που φτιάχνουν από τα φύλλα του φοίνικα, τα σιδερένια όπλα, αλλά κυρίως για τις λευκές μάσκες προσώπου. Οι Okuyi, λευκές ρεαλιστικές μάσκες, συνήθως αντιπροσωπεύουν εξιδανικευμένα πρόσωπα θηλυκών προγόνων. Το λευκό χρώμα της μάσκας από τον λευκό πηλό καολίν/white kaolin clay είναι το σύμβολο της ειρήνης, των θεοτήτων, των πνεύματων των νεκρών και της μετά θάνατον ζωής. Είναι το κυρίαρχο χρώμα στις τελετές και στις κηδείες, στον πολιτισμό των νεκρών, όπου τις μάσκες φορούν οι μυημένοι της μυστικής κοινωνίας Mukudji/Okuyi. Οι μασκαρεμένοι καθώς χορεύουν με τις μάσκες ενσαρκώνουν τα προγονικά πνεύματα. Οι πιο βιρτουόζοι χορευτές Okuyi φορούν ξυλοπόδαρα, κοστούμια ράφια και τελετουργικές μάσκες.

Οι Ikwara, οι μαύρες μάσκες προσώπου, έχουν τα ίδια βασικά στυλιστικά χαρακτηριστικά με τις λευκές μάσκες, με κάποιες διαφορές όπως τα προεξέχοντα σφιγμένα χείλη, σφαιρικά προεξέχοντα μάτια με καμπύλες, ψηλά θολωτά μέτωπα και άκαμπτες επιφάνειες που αντανακλούν τα μαλλιά των γυναικών. Πιστεύεται ότι οι Ikwara έχουν μια δικαστική λειτουργία. Από τους πρώτους ευρωπαίους καλλιτέχνες που απόκτησαν μάσκες Punu ήταν οι Vlaminck, Picasso, Derain, Matisse κ.ά., οι οποίοι τις θεωρούσαν «τα καλύτερα κομμάτια της συλλογής τους» (Perrois & Grand-Dufay, 2012). Τα μικρά ειδώλια, φυλαχτά και καθημερινά αντικείμενα έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά των

μασκών. Χρησιμοποιούνται όμως ως αντικείμενα κύρους, κατά τη διάρκεια μαγικών τελετών, ή ως λειψανοθήκες για τα κόκαλα των προγόνων.

Σε πολλές εθνολογικές μελέτες εμφανίζεται μια άλλη μυστική κοινωνία Punu, η Bwiti, η οποία ορίζει τη γενική φιλοσοφική θεώρηση για τη ζωή, την ηθική και εσχατολογική αρχή. Είναι ένα είδος μυστικής αστυνομίας που φέρνει στο φως εγκληματίες και κλέφτες για να τους τιμωρήσει. Η Bwiti είναι ένα σύμβολο δύναμης, εξουσίας, ανδρισμού αλλά και αλήθειας. Ο χορός της κοινωνίας Bwiti διεξάγεται με τη μάσκα Okuyi, με ξυλοπόδαρα και το δέρμα μιας λεοπάρδαλης, στοιχεία που συμβολίζουν τις αδυσώπητες δυνάμεις της φύσης (Perrois, 2012). Η κοινωνία διατηρεί το προνόμιο να χρησιμοποιεί τις λευκές μάσκες των θηλυκών προγόνων Okuyi. Η τελετουργία είναι επιβλητική για τη μύηση των μικρών αγοριών, αλλά και για τον έλεγχο των υφιστάμενων μικρών παιδιών, βλ. το βίντεο, Οι Άνθρωποι Punu.

Οι Άνθρωποι Punu, βίντεο διάρκειας 10’ λεπτών: Μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, Λευκές τελετουργικές μάσκες Okuyi, Μαύρες τελετουργικές μάσκες Ikwara, Μάσκες χορού Ndzebi, Λειψανοθήκες και φυλαχτά, Η τελετουργία Okuyi, οι Άνθρωποι Galoa, Lumbo, Mitsogho, Ambete, Kuyu

Σχετιζόμενους με τους Punu είναι οι Άνθρωποι Galoa, εγκατεστημένοι κοντά στις λίμνες προς τον Ατλαντικό ωκεανό. Οι μάσκες τους είναι ορθογώνιες και χρησιμοποιούνται στην κηδεία ενός αρχηγού ή στη γέννηση διδύμων που στις αφρικανικές κοινωνίες χαίρουν μιας ιδιαίτερης εκτίμησης. Με την εξουσία και την αρχή που φέρουν αυτές οι μάσκες οργανώνουν τη ζωή των χωριών Galoa. Οι Άνθρωποι Lumbo σκαλίζουν ειδώλια επηρεασμένοι από τα στυλιστικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων Punu και Kongo. Τα ειδώλια-λειψανοθήκες φυλάσσονται μαζί με τα κόκαλα των προγόνων μέσα σε ένα καλάθι. Οι Άνθρωποι Mitsogho ζουν μέσα σε πυκνά δάση και ζουν με τη γεωργία και το ψάρεμα. Οι οικογένειες ζουν ανεξάρτητες και η κοινωνική συνοχή επιτυγχάνεται από την κοινωνία Bwiti. Η μύηση σε αυτή την κοινωνία γίνεται με παραισθησιογόνα φυτά και την αποκάλυψη των μυστικών των ιερών προτομών. Τα καλάθια με τις ιερές προτομές, τα κόκαλα των προγόνων και άλλες μαγικές ουσίες που έχουν θεραπευτικές δυνάμεις, όταν δεν χρησιμοποιούνται στις τελετές φυλάσσονται σε συγκεκριμένα μέρη από την κοινωνία Bumba Bwiti. Τα ειδώλια χαρακτηρίζονται από ένα τοξωτό σώμα με δυο περιορισμένα χέρια στο στήθος και μάτια από χαλκό, βαμμένα με κόκκινες χρωστικές ουσίες. Οι μάσκες όταν δεν χρησιμοποιούνται σε τελετές κηδειών φυλάσσονται στο πίσω μέρος του σπιτιού ebanza, όπου συναντιούνται οι ιερείς. Είναι καλυμμένες με λευκές χρωστικές ουσίες και έχουν ανοιχτό στόμα. Οι Άνθρωποι Vuvi που ζουν κοντά στους ανθρώπους Mitsongo χαράσσουν τις μάσκες τους επηρεασμένοι από τους γείτονες τους. Οι Άνθρωποι Ambete ζουν στα σύνορα της Γκαμπόν με τη Δημοκρατία του Κονγκό και σχετίζονται με το λαό Kota. Σκαλίζουν τρία είδη γλυπτών: κεφάλια, προτομές και ολόκληρα ειδώλια με κενό στην πλάτη όπου φυλάσσονται λείψανα των προγόνων. Οι Άνθρωποι Kuyu ζουν στη Δημοκρατία του Κονγκό και χωρίζονται σε δυο ομάδες των οποίων τα τοτεμικά ζώα είναι το φίδι και ο πάνθηρας. Οι μυστικές τους κοινωνίες είναι οι Ottote. Οι καλλιτέχνες τους φτιάχνουν μικρά ειδώλια γνωστά ως Okue με εμβληματικά ζώα στο κεφάλι τους, αλλά και κεφάλια στα οποία τοποθετούνται φτερά ώστε να συμμετέχουν στις τελετές μύησης Ottote, βλ. το βίντεο, Οι Άνθρωποι Punu.

Οι Άνθρωποι Kota – Bakota, Ikuta – ζουν στο ανατολικό τμήμα της Γκαμπόν και λιγότερο στη Δημοκρατία του Κονγκό. Οι Kota αποτελούν μια ομάδα λαών με κοινά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Καλλιεργούν τη γη προσωρινά. Mε την τεχνική της κοπής και της καύσης ελευθερώνουν ένα τμήμα τους δάσους, μετά από σύντομο χρονικό διάστημα μετακινούν τις καλλιέργειες τους αλλού ώστε να αποφεύγεται η διάβρωση και η εξάντληση του εδάφους. Στα χωριά τους ζουν συνήθως δυο υπο-ομάδες, οι οποίες βασίζουν την καταγωγή τους σε ένα κοινό πρόγονο. Όπως και οι Fang, η τέχνη τους σχετίζεται με την προγονική λατρεία που συνιστά τον πυρήνα της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής της οικογένειας. Μετά από το θάνατο ενός αρχηγού, οι μυημένοι παίρνουν λείψανα τα καλύπτουν με ξύλο και τα διακοσμούν με μέταλλο που πιστεύουν πως δίνει μακροζωία και δύναμη, επίσης τους τρίβουν σκόνες πολλαπλών μαγικών ουσιών (όστρακα, σπόρους, φρούτα). Οι Kota έχουν φτιάξει μια μεγάλη ποσότητα προγονικών αγαλμάτων σε σχήμα διαμαντιού που ονομάζονται mbulu-ngulu, καλάθι λειψάνου. Περισσότερα από 5.000 ειδώλια Kota διαφορετικών στυλ, βρίσκονται σήμερα σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία στην Ευρώπη και την Αμερική (Perrois, L. 2012, Kota, 5 Continents).

Παραδοσιακά η θέση αυτών των ειδώλιων ήταν μέσα στο κουτί από φλοιό Bwete, μέσα στο οποίο έβαζαν λείψανα και διατηρούνταν σε ιερά μέρη. Τη δεκαετία του 1950, καθολικοί ιεραπόστολοι και η κίνηση Mademoiselle, αποφάσισαν να ξεριζώσουν τα διαβολικά φετίχ από την περιοχή που προκαλούσαν κοινωνικές ανωμαλίες, «τα περισσότερα κατασχέθηκαν, πετάχτηκαν στα ποτάμια ή θάφτηκαν σε πηγάδια, και κάποιες φορές κάηκαν. Οι Kota σοφά μου είπαν ότι ήταν τότε που έγιναν «φτωχοί» (Perrois, 2012, σελ. 9). Όμως μεταγενέστερα πολλά από αυτά τα θαμμένα ειδώλια ξεθάφτηκαν και σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο Τεχνών και Παραδόσεων στην πρωτεύουσα Λιμπρεβίλ της Δημοκρατίας του Κονγκό (Musée des Arts et Traditions du Gabon).

Τα ειδώλια Kota αντιπροσωπεύουν ένα εξαιρετικά στυλιζαρισμένο ανθρώπινο σώμα, μικρό στους ώμους και στα χέρια, σε σχήμα όρθιου ρόμβου που καταλήγει σε ένα τεράστιο πρόσωπο. Το πρόσωπο είναι πάντα ωοειδές, κοίλο αν είναι θηλυκό, κυρτό αν είναι αρσενικό, ή κοίλο-κυρτό με μέτωπο τετράγωνο επίσης αρσενικό. Οι μάσκες-κράνη Kota φοριούνται κατά τη διάρκεια των χορών για τον εορτασμό της μύησης των έφηβων αγοριών. Κατά τη διάρκεια του παιδαγωγικού μέρους του τελετουργικού, οι πρεσβύτεροι επιδεικνύουν στους νεαρούς ότι οι μάσκες δεν είναι τέρατα, αλλά ανθρώπινα όντα, όπως και οι ίδιοι. Επίσης φοριούνται κατά τη διάρκεια αντι-μαγικών δράσεων ή για ψυχαγωγικούς και ψυχοθεραπευτικούς σκοπούς. Η χρήση των ειδώλιων αφορά είτε σε μια αόριστη γενική προστασία για την καταπολέμηση των κακών δυνάμεων, είτε στην επίκληση των δυνάμεων για τη βοήθεια σε καθημερινά θέματα όπως η γονιμότητα, η επιτυχία στο κυνήγι και στις εμπορικές σχέσεις, ακόμη και για την απιστία ενός συζύγου.

Το εξαιρετικά αφαιρετικό σχήμα των ειδώλιων Kota εντυπωσίασε και ενέπνευσε τον Πικάσο και άλλους ευρωπαίους καλλιτέχνες που έψαχναν μια διέξοδο από την «πιστή αντιγραφή της φύσης» και τον ακαδημαϊσμό. Τα ειδώλια έγιναν περιζήτητα και από τους συλλέκτες στον τομέα της αφρικανικής τέχνης. Οι μοντερνιστές καλλιτέχνες που ζούσαν στο Παρίσι στις αρχές του 20ού αιώνα έμειναν ιδιαίτερα γοητευμένοι από τη ριζική αφαίρεση του ανθρώπινου σώματος των Kota mbulu-ngulu. Η ανάπτυξη του κυβισμού στην ευρωπαϊκή τέχνη δεν θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή χωρίς τη συνειδητοποίηση αυτών των αφαιρετικών στοιχείων Kota και των άλλων έργων της αφρικανικής τέχνης, βλ. το βίντεο, Οι Άνθρωποι Kota.

Οι Άνθρωποι Kota, βίντεο διάρκειας 8’ λεπτών: Μουσεία και Ιδιωτικές Συλλογές, Φιγούρες-λειψανοθήκες Mahongwe, Shamaye, Obamba, Sebe, Ndumu, Southern Kota, Ειδώλια Mbete, Μάσκες Kota, Μάσκες Kwele

Στους ανθρώπους Kota συμπεριλαμβάνονται και μια σειρά από μικρότερες εθνοτικές ομάδες διασκορπισμένες στην Γκαμπόν, που διατηρούν παρόμοια ειδώλια, μάσκες και τελετές αλλά με τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είναι οι Άνθρωποι Mahongwe, Sango, Obamba και Shamaye. Όμως εκτός των οικογενειακών και υπο-εθνοτικών (clan) τελετουργιών, η ευρύτερη κοινωνία Kota υλοποιεί κοινές τελετουργίες για την επανένωση της μεγάλης εθνοτικής ομάδας, τότε τα καλάθια bwete με τα λείψανα των κοινών προγόνων εκτίθενται σε κοινή θέα. Όλοι αυτοί οι λαοί μοιράζονται την κοινωνική ιεραρχία ilongo, την εθνοτική ομάδα ikaka, την υποομάδα και την οικογενειακή καταγωγή diyo, τα τελετουργικά mungala και ngoye για τους άνδρες στις γεννήσεις, γεννήσεις διδύμων, κηδείες, τα τελετουργικά lisimbu για τις γυναίκες, και την τελετή περιτομής-ενηλικίωσης satsi με τις μάσκες. Οι Άνθρωποι Kwele, στα βόρεια σύνορα της Δημοκρατίας του Κονγκό, δημιούργησαν την ιδιαίτερη μάσκα Ekuk, η οποία σπάνια φοριέται σε τελετές. Βρίσκεται κρεμασμένη ψηλά στα σπίτια για να θερμαίνει την ατμόσφαιρα και να ενεργοποιεί τις ευεργετικές δυνάμεις της λειψανοθήκης Bwete.

«Μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα, οι λαοί «Kota» ανέπτυξαν μια ονειρική ευαισθησία στις δημιουργίες τους που συνδύαζαν ένα έντονο συναίσθημα για την ομορφιά της πραγματικότητας, τείνοντας προς την αφαίρεση, με μια γεύση για διακόσμηση. Αυτή η διακόσμηση χρησιμοποίησε μέταλλο-χαλκό, ορείχαλκο και σίδερο – σε συνθέσεις βασισμένες σε συνδυασμούς επιπέδων και λωρίδων, και μερικές φορές με χρώματα για τις μάσκες των πνευμάτων. Τα γεωμετρικά μοτίβα περιορίζονταν γενικά σε ζωφόρους και έγιναν σε ανάγλυφη μορφή. Οι ντόπιες φιγούρες σφραγίστηκαν στο οπίσθιο τμήμα, με μοτίβα χαμηλού ανάγλυφου σε σχήμα διαμαντιού χωρίς επίστρωση. Όμως, ότι για εμάς τους Δυτικούς έμοιαζε να είναι ένα θέμα προτίμησης, ίσως αρχικά αυτό αποτελούσε μια συμβολική απαίτηση και τα μοτίβα να συνδέονται με οργανώσεις συγγένειας (παραδείγματος χάριν τα «εμβλήματα» των γενεαλογιών ή των φυλών) ή συγκεκριμένες ιεροτελεστίες (ngoye, mungala, κ.λπ.) ή ακόμα και μυθικά όντα. Το ίδιο ισχύει και για τη χρήση του χαλκού, η οποία ήταν προφανώς μια ένδειξη πλούτου και πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας.

Τα ειδώλια mbulu-ngulu ήταν λοιπόν σίγουρα μια «εικόνα», το οπτικό σύμβολο ενός κόσμου όπου οι πρόγονοι συνεχίζουν να προσέχουν τους απογόνους τους (για καλό ή αρρώστια) και όχι μια ιερή φιγούρα από μόνη της. Στα χωριά, ήταν ένα ουσιαστικό «εργαλείο» για την επιβίωση της ομάδας, ένα είδος «μέσου» που επιτρέπει τη συνεχή και διαδραστική επικοινωνία μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών. Φυσικά ο καθένας ήξερε ότι το είδωλο ήταν απλά ένα κομμάτι ξύλου και μετάλλου, αλλά ταυτόχρονα γνώριζαν ότι έρχονταν σε επαφή με τα λείψανα του θανόντος, το ουσιώδες και πραγματικά ιερό περιεχόμενο των λειψανοθηκών. Ta βοηθήματα μνήμης και τα εργαλεία για την κινητοποίηση των δυνάμεων του κάτω κόσμου των Γκαμπόνεζων και των Κονγκολέζων παλαιοτέρων χρόνων, τα ειδώλια-λειψανοθήκες «Kota», όπως τα eyema-byeri των Fang και τα nkisi των Kongo ή των Punu, σταδιακά μετατράπηκαν σε αμνημόνευτα εμβλήματα της προγονικής κουλτούρας και των αξιών των λαών του μεγάλου Αφρικανικού ισημερινού δάσους» (Perrois, 2012, σελ. 79).