ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 129-133. Οι Άνθρωποι Guro-Yaure & Dan (Ακτή Ελεφαντοστού, Λιβερία)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Οι Guro στο κέντρο της Ακτής Ελεφαντοστού ανέκαθεν αλληλοεπιδρούσαν με τους γείτονές τους Wan, Baule, Yaure και Bete. Υπάρχουν πολλές επιρροές και στην τέχνη. Τα έργα τους εκτιμώνται στην αγορά της τέχνης για τις αισθητικές τους αξίες, αλλά έχουν ευρύτερη σημασία για τους ίδιους τους Guro. Ενώ ο γαλλικός αποικισμός υπονόμευσε το κύρος των πολεμιστών και των κυνηγών, η επιμονή των Guro στις σύνθετες τελετές με μεταμφιέσεις τους επέτρεψαν να διατηρήσουν ένα βαθμό πολιτικού και θρησκευτικού ελέγχου. Χωρίζοντας τις μάσκες σε δύο κατηγορίες – αυτές που λαμβάνουν αιματηρές θυσίες  προς τιμήν των πνευμάτων, και εκείνες που παρέχουν ψυχαγωγία σε κηδείες, φεστιβάλ και πολιτικά γεγονότα – οι Guro επανεμφανίστηκαν και προσάρμοσαν τις τελετουργίες τους κάνοντάς τις ένα δυναμικό μέρος της κοινωνίας τους που εξακολουθεί να βρίσκεται σε συνεχή ροή» (Bouttiaux, A. M., 2016, Guro, 5 Continents, σελ. 157).


Οι Άνθρωποι Curo ζουν μέσα στη σαβάνα και το δάσος, μεταξύ των Ανθρώπων Baule και Yaure στα δυτικά, των Malinke στα βόρεια, και των Bete, We στα νότια. Μετανάστευσαν από το βορρά κατά τον 16ο αιώνα. Αρχικά ονομάζονταν «Kweni», αλλά μεταξύ του 1906-1912 αποικήθηκαν βίαια από τους εισβολείς γάλλους αποικιοκράτες που τους έδωσαν το Baule όνομα «Curo». Τα χωριά Curo έχουν στρογγυλές κατοικίες στη βόρεια περιοχή και ορθογώνιες στη νότια. Εκεί η ζωή ρυθμίζεται από ένα συμβούλιο γερόντων που εκπροσωπούν κάθε κύρια οικογένεια και τις μυστικές κοινωνίες. Οι καλλιέργειες τους περιλαμβάνουν βαμβάκι, ρύζι, καφέ και κακάο, όπου οι άντρες καθαρίζουν τη γη και οι γυναίκες τη φυτεύουν.

Όσον αφορά την τέχνη τους, η τέχνη Guro είναι κομψή και άρρηκτα συνδεδεμένη με το ευρύτερο θρησκευτικό και κοινωνικό πλαίσιο. «Για τους Guro, είναι αισθητικά αδιανόητο να απομονώνονται τα αντικείμενα από το περιβάλλον τους, καθώς ένας επιπλέον λόγος είναι ότι δεν μοιράζονται απαραίτητα «τις δικές μας» αξίες. Αυτή η αντίρρηση είναι ιδιαίτερα εφαρμόσιμη στις μάσκες που έρχονται στη ζωή/ζωντανεύουν με τραγούδι και χορό, αυτές τις προσπάθειες του ανθρώπου που φορά μάσκα, και την παρουσία των πνευματικών όντων που κατοικούν στα πιο ιερά δείγματα. Για πολλές δεκαετίες, οι ανθρωπολόγοι έχουν επιμείνει σε αυτές τις καταγωγικές ιδιότητες, χωρίς τις οποίες μια μάσκα δεν είναι πια μια μάσκα» (Bouttiaux, 2016, σελ. 13).

Μπορούμε να διακρίνουμε τρία διαφορετικά περιφερικά στυλ μάσκας: Στη δυτική περιοχή, οι μάσκες προσώπου έχουν εξαιρετικά μυτερά πηγούνια, προεξέχοντα στόματα, μακριές γραμμικές μύτες, διογκωμένα κεκλιμένα μάτια και λείο στρογγυλό μέτωπο που μερικές φορές κοσμείται με εγχαράξεις/scarifications. Έχουν αποτροπαϊκή λειτουργία και χρησιμοποιούνται από έναν κριτή όταν τιμωρείται κάποιος ένοχος. Το νότιο στυλ επηρεάζεται από τις γειτονικές εθνοτικές ομάδες Bete. Οι μάσκες τους διακρίνονται από μια ανθρώπινη φυσιογνωμία, εγχαράξεις στα μηλίγγια, τριγωνική μύτη και τρυπημένα μάτια που περιβάλλονται από εγχάρακτες ρυτίδες. Οι μάσκες «Dpe» είτε με τη μορφή ενός ανθρώπου, είτε με τη μορφή μιας αντιλόπης ή το κεφάλι ενός ελέφαντα, τείνουν να χρησιμοποιούνται στις κηδείες των αρχηγών και τις βλέπουν μόνο οι άνδρες. Στη βόρεια περιοχή, σκαλίζουν τέσσερις κύριους τύπους τελετουργικών μασκών: Η μάσκα-κράνος «Gye» αντιπροσωπεύει μια αντιλόπη και εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ μνήμης. Τρεις άλλες μάσκες εμφανίζονται ταυτόχρονα κατά τη διάρκεια της τελετών ψυχαγωγίας και ανήκουν σε μια καθορισμένη οικογένεια. Η μάσκα προσώπου «Zambe» αντιπροσωπεύει ακόμα μια σχηματοποιημένη αντιλόπη. H μάσκα προσώπου «Gu» μοιάζει με το πρόσωπο μιας κομψής γυναίκας με εγχαράξεις στο μέτωπο και μια περίτεχνη συμπεριφορά που ενσωματώνει μερικά σύμβολα-φυλακτά. Η μάσκα προσώπου «Zauli» παίρνει τη στυλιζαρισμένη μορφή του κεφαλιού μιας αντιλόπης με σωληνοειδή μάτια, ένα ζευγάρι κέρατα και ένα τετράγωνο στόμα σαν ράμφος, βλ. παρακάτω το βίντεο οι Άνθρωποι Guro-Yaoure. Επίσης, οι καλλιτέχνες Guro σκαλίζουν ειδώλια ύψους 20 έως 80 εκατοστών που εμφανίζονται είτε κατά τη διάρκεια μιας τελετής ψυχαγωγίας στο κεφάλι ενός χορευτή, είτε φυλάσσονται ως ιερές φιγούρες στα σπίτια. Αυτά τα όρθια αγαλματάκια έχουν τα χέρια στους γοφούς τους και κεφάλια με χαρακτηριστικά παρόμοια όπως οι μάσκες. Άλλα αντικείμενα με διακόσμηση είναι οι ξύλινες τροχαλίες και τα κουτάλια με ανθρώπινα πρόσωπα ή πρόσωπα ζώων.

Οι Άνθρωποι Guro-Yaoure, βίντεο διάρκειας 12’ λεπτών: ο χορός Guro-Zaouli, μάσκες ψυχαγωγίας και κηδειών Guro-Zaouli, μάσκες πνεύματα της φύσης Guro-Zamble, μάσκες μιας κομψής γυναίκας Guro-Gu με την κόμμωση να συμβολίζει την κοινωνική θέση του ατόμου, άλλες Guro μάσκες Gye, Fula, Dje, Buffalo, μάσκες Guro-Bete, θηλυκά και αρσενικά ειδώλια Guro, τροχαλίες αργαλειών, κουτάλια και άλλα αντικείμενα Guro, οι Άνθρωποι Yaoure

Οι Άνθρωποι Yaure εγκαταστάθηκαν στο έδαφος μεταξύ των Baule στα δυτικά, των Curo στα ανατολικά και τη λίμνη Kossou στα βόρεια. Διαιρούνται σε τρεις κύριες ομάδες που ζουν σε περίπου είκοσι χωριά διάσπαρτα σε μια πλούσια σαβάνα όπου κυνηγούν μπαμπουίνους, ελάφια και ελέφαντες. Κάθε χωριό καθοδηγείται από ένα αρχηγό με τη βοήθεια ενός συμβούλιου πρεσβυτέρων. Η γλώσσα, ο πολιτισμός, η θρησκεία και η τέχνη τους επηρεάζονται από τους ισχυρούς γείτονες Baule και Curo. Παρ’ όλα αυτά, έχουν μια ισχυρή αίσθηση ταυτότητας και έχουν εξελίξει μια χαρακτηριστική ανανεωμένη τέχνη.

Οι Yaure κοσμούν μια ποικιλία καθημερινών αντικειμένων με αναπαραστάσεις, αλλά είναι οι μάσκες τους που αποκαλύπτουν τις καλλιτεχνικές τους ικανότητες. Οι μάσκες Yaure συμβολίζουν τη δύναμη «Yu» ή τη δύναμη του πνεύματος. Έχουν επιμήκη όψη με προεξέχον στόμιο και διάτρητα ημικυκλικά μάτια κάτω από ένα ψηλό μέτωπο. Μια περίτεχνη κόμμωση πέφτει προς κάθε πλευρά, ενώ η οβάλ εικόνα ολοκληρώνεται με κέρατα ή πουλιά πάνω στο κεφάλι. Οι μάσκες Yaure φοριούνται κυρίως σε δύο περιστάσεις: τη «γιορτή Je» και την τελετή Lo»,  το βίντεο οι Άνθρωποι Guro-Yaoure. Η πρώτη εξαγνίζει το χωριό μετά από ένα θάνατο και βοηθάει την ψυχή του αποθανόντος στο δρόμο προς τον τελικό της προορισμό. Οι ζωγραφισμένες μάσκες φοριούνται κυρίως από τους χορευτές κατά τη διάρκεια αυτής της τελετής. Στην τελετή Lo οι μάσκες εμφανίζονται καλυμμένες με μαύρες χρωστικές ουσίες. Η λειτουργία κάθε τύπου μάσκας δεν είναι άκαμπτη και κάποιες φορές κάνουν την εμφάνισή τους κατά τη διάρκεια διαφόρων τελετών. Τα μικρά αγαλματίδια Yaure είναι χαραγμένα για να προστατεύουν και να βοηθούν σε δύσκολες καταστάσεις. Συναντιούνται με το νόημα της φιγούρας και της τελετής Baule για το «σύζυγο του άλλου κόσμου Blo Bian» και το πνεύμα του δάσους «Asia Usu». Έχουν συνήθως ύψος 30 εκατοστά και ίδια χαρακτηριστικά με το ισοδύναμο Baule, δηλαδή ρεαλιστικά χαρακτηριστικά με έμφαση στο κεφάλι. Οι Yaure χρησιμοποιούν τα τύμπανα για να ανακοινώσουν το θάνατο του επικεφαλής. Φτιάχνουν επίσης μονόξυλα καθίσματα με κυκλική κοίλη βάση, υποστηριζόμενα καθίσματα με λυγισμένα τετράγωνα πόδια, και βραχιόλια ελεφαντόδοντου με προεξέχουσα κορυφογραμμή.

Οι Άνθρωποι Dan ή Yacuba, Gio είναι μια εθνοτική ομάδα που κατοικεί στη βορειοανατολική Λιβερία και στην Ακτή του Ελεφαντοστού. Ιστορικά προέρχονται από την περιοχή του Σουδάν, το σημερινό Μάλι και τη Γουινέα, οι μετακινήσεις των οποίων καταγράφονται από τον 8ο αιώνα. Υπάρχουν περίπου 350.000 μέλη της ομάδας που ενώνονται με τη γλώσσα Dan και ζουν από την καλλιέργεια του ρυζιού, του κακάου, του καφέ, του καουτσούκ και της κασάβας. Οι γείτονες λαοί περιλαμβάνουν τους Guere, Guro και Mano. Ακόμη και σήμερα, η μυστική κοινωνία «Leopard» ρυθμίζει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής ζωής δίνοντας έμφαση στη μύηση-ενηλικίωση των νέων μελών μετά από την απομόνωση για εκπαίδευση. Οι Dan πιστεύουν στον υπέρτατο Θεό και δημιουργό του σύμπαντος «Zlan». Μια και κανείς δεν μπορεί να τον φτάσει ή να τον δει, λατρεύουν την ανεξάρτητη πνευματική δύναμη «du». Η πλειοψηφία των ανθρώπων πιστεύει στη μετενσάρκωση, μέσω της οποίας η δύναμη du, παρούσα δύναμη σε όλον τον κόσμο, επιτρέπει σε ένα άτομο μετά θάνατο να περάσει σε άλλο πρόσωπο ή και σε ζώο. Η πνευματική δύναμη Du προσεγγίζεται μέσω του μασκαρέματος, της μαντείας, το όνειρο και το αντικείμενο που την ενσαρκώνει.

Οι μάσκες «Gle» ή «Ge» είναι η πιο σημαντική μορφή τέχνης του λαού Dan, και αναφέρονται τόσο στις φυσικές μάσκες όσο και στα μεμονωμένα πνεύματα, τις ορατές υπερφυσικές πνευματικές δυνάμεις που ζουν στο δάσος. Αυτές οι δυνάμεις εισέρχονται στον πολιτισμένο χώρο του χωριού μόνο με μεταμφιέσεις και παραστάσεις. Προκειμένου να ενσωματωθεί ένα πνεύμα gle στην κοινότητα, ένα μέλος της ανδρικής κοινωνίας Dan πρέπει να δει ένα όνειρο που να του αποκαλύπτει την ακριβή φύση του gle, την επιδιωκόμενη λειτουργία του και τη μεταμφίεση μέσω της οποίας θα εκδηλωθεί. Το συμβούλιο των πρεσβυτέρων, μόλις ειδοποιηθούν για το όνειρο, αποφασίζει αν θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα σύνολο μεταμφίεσης για να φορεθεί και να διαδραματιστεί από αυτόν τον άνθρωπο. Το πνεύμα μάσκα Gle εκφράζεται σε δύο κατηγορίες, τη μάσκα «Decan gle», η οποία είναι ήπια, ειρηνική λάμψη με θηλυκές ιδιότητες, και την «Βule» για τον πόλεμο με αρσενικές ιδιότητες. Η μάσκα Dean gle αντιπροσωπεύει μια εξιδανικευμένη εκδοχή της ομορφιάς Dan, χαρακτηρίζεται από στενά μάτια, ωοειδές σχήμα, ομαλό μέτωπο και ένα στόμα ελαφρώς ανοιχτό για να εκθέτει τα δόντια προκειμένου να ψυχαγωγεί αλλά και να διδάσκει. Οι μάσκες «Bugle» έχουν σχεδιαστεί για να φοβίζουν. Τα μάτια τους απεικονίζονται ως προεξέχοντες σωλήνες και η επιφάνεια του προσώπου έχει τολμηρές προεξοχές, είναι διακοσμημένες με ζωικές και ανθρώπινες αποθέσεις όπως οστό και γούνα, βλ. το παρακάτω βίντεο οι Άνθρωποι Dan.

Οι Άνθρωποι Dan, βίντεο διάρκειας 5’ λεπτών: μάσκα Dan-gle για τα πνεύματα του δάσους, μάσκα  Dan-Go Ge για τις κηδείες αξιωματούχων, μάσκα Dan-Von Gla εικόνα εξουσίας, Μάσκες μινιατούρες «passports», μάσκα Dan-Bugle για διασκέδαση, ειδώλια και άλλα αντικείμενα Dan, οι Άνθρωποι Dan Maou και Dan Kran

Παρόμοια με τις μάσκες gle, οι «μινιατούρες μάσκες» είναι σκαλισμένες για να ενσωματώνουν τα πνεύματα των θεοτήτων «du tutelary» με σκοπό την προστασία του ιδιοκτήτη τους. Οι μάσκες μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μαντεία αλλά και ως ιερά αντικείμενα πάνω στα οποία γίνονται όρκοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ένας ιδιοκτήτης μίας μάσκας πλήρους μεγέθους μπορεί να φέρει μια μικρογραφία της μεγάλης μάσκας για να λειτουργήσει ως «ma go». Μια άλλη ταξινόμηση χωρίζει τις μάσκες Dan στις «Gebande» και «Genome».  Οι Gebande είναι τα πιο ιερά παραδείγματα των μασκών Dan. Οι Genome βρίσκονται σε χαμηλότερη κατάταξη και περιλαμβάνουν τις μάσκες των «τραγουδιστών, των χορευτών, του ιστορικού, των ζητιάνων» και συλλέγουν τις προσφορές των προγόνων. Άλλες μάσκες είναι οι «Gore»/των προγόνων οι πιο ιερές, οι «Gesuya»/εκδικητικές, οι «Glewa»/ειρηνευτικές, οι «Sagbwe»/δρομέων ή των παρατηρητών της φωτιάς, οι «Tankagle»/διασκέδασης, οι «Kaogle»/για τον ενθουσιασμό του κοινού, οι «Go Ge»/μιας μυστικής κοινωνίας και των αρχηγών, οι μάσκες-«Διαβατήρια»/σε ιεροτελεστίες. «Μια μεταμφίεση/μασκαράτα με τις μάσκες προφανώς ενισχύεται όταν ο εμπλεκόμενος ζητά από το πνεύμα να παρέμβει, ανεξάρτητα από το αν ήταν από την οικογένεια υπεύθυνη για την τελετουργία. Πρώτον, η μάσκα είναι ένα εντυπωσιακό θέαμα. Αν ο χορευτής είναι ταλαντούχος (και οι περισσότεροι είναι), προσφέρει στο πνεύμα ένα ενεργητικό σώμα μέσω του οποίου μπορεί να αποδείξει τη δύναμή του με υψηλό ύφος, ενώ το χωριό ωφελείται από τη δυναμική, θετική δράση ενός πνεύματος της φύσης, του οποίου η παρατεταμένη παρουσία καθαρίζει τη γύρω περιοχή και εξοντώνει τις επιβλαβείς επιρροές» (Bouttiaux, 2016, σελ. 28).

Κατά την ιεροτελεστία, η μουσική είναι η ενέργεια που οδηγεί στην απόδοση «Gle». «Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τη μουσική για να προσελκύσουν την πνευματική δύναμη που τους επιτρέπει να λύσουν τις συγκρούσεις της μαγείας και να θεραπεύσουν, εκδηλώνοντας τις πνευματικές δυνάμεις Dan σε συνεργασία με το δικαστικό σώμα στην Ακτή Ελεφαντοστού για την καταπολέμηση των κοινωνικά καταστρεπτικών πνευματικών συμπεριφορών» (Reed, D. B., 2003, Dan Ge performance: masks and music in contemporary Côte d’Ivoire. Blooming-ton). Πριν γίνει η εκτελέσει gle, θα πρέπει πρώτα να εγκριθεί από τις κατάλληλες αρχές – εκείνες που συνδέονται με το «ιερό σπίτι του gle». Ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων μπορούν να προσλάβουν ένα πνεύμα gle, αφού παρουσιάσουν τους λόγους για τους οποίους, καθώς και πού, πότε και πώς θα εκτελεστεί το gle. Η διαδικασία υποβάλλονται στις αρχές για να διαπιστωθεί εάν το gle περιβάλλεται από μυστικότητα, αλλά ουσιαστικά οι αρχές συσκέπτονται με το ισχυρό πνεύμα «yinan», ερμηνεύοντας μια διάταξη με τα καρύδια του δέντρου kola, μια διαδικασία που χρησιμοποιείται στη μαντεία. Αν η απάντηση είναι ναι, ξεκινά ο προγραμματισμός.

Άλλα τεχνουργήματά τους περιλαμβάνουν θηλυκά ειδώλια μητρότητας με μωρά, χυτά αντικείμενα κύρους από ορείχαλκο, ανθρωπόμορφες κουτάλες γάμου, για τις διακεκριμένες γυναίκες του χωριού, για τη φιλοξενία κτλ. Όλα τα έργα αναδεικνύουν την ελευθερία της έκφρασης στην Αφρική. Η επιμελήτρια τέχνης Μπάρμπαρα Γ. Τζόνσον περιγράφει το ρόλο της κουτάλας σε μια γιορτή των Dan: «Στις γιορτές οι διακεκριμένες βαδίζουν με την κουτάλα στο κεφάλι μπροστά από την ομάδα των γυναικών της περιοχής τους. Κάθε γυναίκα μεταφέρει μια κατσαρόλα μαγειρεμένου ρυζιού, και οι διακεκριμένες μοιράζουν το φαγητό στους καλεσμένους, χρησιμοποιώντας την κουτάλα. Σε μερικές γιορτές οι διακεκριμένες/wurkirlone ενός χωριού ανταγωνίζονται μεταξύ τους με γενναιοδωρία διανέμοντας μικρά δώρα με φιστίκια, καραμέλες, νομίσματα και άλλα Οι γυναίκες χορεύουν. Το κύρος των wunkirle υποδηλώνεται από τη μεταφορά τους σε μια αιώρα μέσα στο χωριό από τις γυναίκες της συνοικίας. Μπορούν να συνεισφέρουν και δικά τους δώρα αλλά πάντοτε στο όνομα της wunkirle»  (Johnson, B. C., 1986, Four Dan sculptors: continuity and change. San Francisco: Fine Arts Museums of San Francisco). Στις σχετιζόμενες εθνοτικές ομάδες με τους Dan περιλαμβάνονται στα βορειοδυτικά τους οι Άνθρωποι Dan Maou, και στα νότια οι Άνθρωποι Dan Kran. Δημιουργούν μεγάλες μάσκες για δικαστική χρήση και να καταγγείλουν τα ξόρκια. Οι πρώτες χαρακτηρίζονται από τριπλές εγχαράξεις στα άκρα και οι δεύτερες από τα γεωμετρικά τριγωνικά χαρακτηριστικά, βλ. το βίντεο οι Άνθρωποι Dan.

AΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 134-138. Οι Άνθρωποι Baule & Bete-Gere (Ακτή Ελεφαντοστού)