ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 38-46. Οι Άνθρωποι Yaka & Mangbetu (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, Σουδάν)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Η μάσκα-κράνος Suku αναφέρεται στην προγονική σφαίρα και συμβολίζει την προσεκτική και προστατευτική επίβλεψη των προγόνων στην τελετή της εφηβείας των αγοριών και τις δυσκολίες που συνεπάγεται αυτή η μετάβαση από την εφηβεία στην ενήλικη ηλικία. Οι μελετητές μερικές φορές μιλούν για τους «ζωντανούς νεκρούς»,ώστε να μεταδώσουν καλύτερα τον δυναμικό χαρακτήρα των προγονικών πνευμάτων και το γεγονός ότι η επιρροή τους εκτείνεται πέραν του βιολογικού ή κλινικού θανάτου. Πολλοί τύποι κονγκολέζικων φιγούρων συνδέονται με τέτοια προγονικά πιστεύω και παίζουν σημαντικό ρόλο στις τελετουργίες και τις προσευχές που προορίζονται να κατευνάσουν τα πνεύματα των νεκρών,αλλά και να ζητήσουν την παρέμβασή τους για την επίλυση των συγκρούσεων ή των κινδύνων. Πολλά από τα γλυπτά που συμμετέχουν στη γιορτή και τη λατρεία αντιπροσωπεύουν διακεκριμένους ανθρώπους μέσω μιας εξιδανικευμένης της απόδοσης των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, καθώς και ανατομικών και φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών. Συχνά λέγεται ότι αυτά τα ειδώλια αποτελούν πορτρέτα νεκρών, αλλά η φυσιοκρατική ή αληθινή απομίμηση της εμφάνισης ενός ατόμου – είναι μάλλον σπάνια αν όχι ανύπαρκτη στις τέχνες της υποσαχάριας Αφρικής. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η απόδοση ιδανικών σωματικών χαρακτηριστικών και προσώπων ανδρών που θαυμάζονται – και το ίδιο ισχύει για τις γυναικείες εικόνες. Άλλωστε η αναγνώριση συγκεκριμένων ατόμων πίσω από τα εικονιστικά γλυπτά, είναι σχεδόν αδύνατη χωρίς πληροφορίες από πρώτο χέρι από τους κατασκευαστές ή τους χρήστες τους εντός τόπου και χρόνου.

Η σχέση μεταξύ πνευματικότητας και αφαίρεσης στην αφρικανική τέχνη σημειώθηκε από τους περισσότερους παρατηρητές. Πράγματι, η έλλειψη ή τουλάχιστον η σπανιότητα του ρεαλισμού (realism), άφησε μόνο τον νατουραλισμό (naturalism) στην ανθρώπινη (και ζωική) εκπροσώπηση που μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από το γεγονός ότι οι περισσότερες μορφές αναφέρονται στον μεταφυσικό κόσμο και όχι στο υλικό περιβάλλον. Με αυτή την έννοια, η αφρικανική τέχνη είναι πιο πολύ εννοιολογική ή ιδεολογική παρά αντιπροσωπευτική ή μιμιτική. Συμβάσεις για το πώς θα «εκπροσωπηθούν» τα πνεύματα και το υπερφυσικό οδηγούν στην τυποποίηση, είτε είναι λεπτή είτε ακραία. Η ουσία των ανθρώπων και των πνευματικών ομολόγων τους βρίσκεται στο κεφάλι και το άνω μέρος του σώματος, στις θέσεις του εγκεφάλου με τη διανοητική ικανότητα και τα ζωτικά όργανα για τη βιολογική ανάγκη. Πιο τυπικά, οι ανθρώπινες αναπαραστάσεις διακοσμούν αυτά τα μέρη του σώματος. Και εδώ, η έμφαση δίνεται στην έκφραση ενός ιδεώδους παρά στη μίμηση της πραγματικότητας. Σχετικά με αυτή την προτίμηση για την ουσία και το ιδανικό, και ίσως ακόμη και από αυτό, είναι η σημασία που αποδίδεται στον συμβολισμό και την αναλογική ποιότητα των τεχνών στην Αφρική. Ο ανθρωπομορφισμός – αναφερόμενος στο ανθρώπινο σώμα ως το κύριο θέμα – είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό για τις περισσότερες αφρικανικές μορφές τέχνης, συμπεριλαμβανομένων των μασκών, των εικόνων ζώων και ακόμη της αρχιτεκτονικής.

Επιπλέον είτε τα αφρικανικά έργα τέχνης αφορούν τα πνεύματα των προγόνων, τα πνεύματα της φύσης, ή άλλα είδη πνευμάτων, οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι αντί να «αντιπροσωπεύουν» τα πνεύματα, τα έργα αυτά «τα κάνουν να είναι πραγματικά παρόντα». Όσον αφορά τις μάσκες, θα μιλάμε συχνά για ενσάρκωση ή σωματικότητα, όπου κάθε όρος τονίζει και πάλι τη δυναμική και ενεργό φύση της ζωγράφησης/απεικόνισης (portrayal). Αυτό που έχει τελικά σημασία σε αυτό το πλαίσιο είναι ότι αυτές οι μάσκες, τα ειδώλια και οι άλλες πνευματικά επενδυμένες μορφές «ενεργούν» και «κάνουν», αντί να «μοιάζουν με κάποιον» (ή κάτι τέτοιο), ασκούν επιρροή και έτσι «κάνουν τα πράγματα να συμβαίνουν». Αυτή η κατανόηση συμβάλλει επίσης στην εξήγηση της προαναφερθείσας απουσίας απομίμησης και φυσιολατρίας ή ρεαλισμού και της επικράτησης της αφαίρεσης (abstraction) και της τυποποίησης (stylization)» (Petridis, C., 2013, Fragments of the invisible, The Rene and Odette Delenne Collection of Congo sculpture, 5 Continents, σσ. 29-30).

 

Οι Άνθρωποι Yaka ή Bayaka,αριθμούν περίπου τριακόσιες χιλιάδες καιζουν στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Wamba και Kwango, στα νοτιοδυτικά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. «Yaka» σημαίνει «άνδρες», ενώ «Bayaka»,«αυτοί πουπιάνουν τα ιπτάμενα αντικείμενα», δηλαδή τα βέλη που τους έριχναν οι εχθροί.Μετανάστευσαν από την Ανγκόλα το 16ο αιώνα και εγκαταστάθηκαν υπό τον έλεγχο του βασιλείουKongoτον 18ο αιώνα. Η γη τους προσαρτήθηκε από τους ανθρώπους Lunda, αλλά το 19ο αιώνα απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Οι Bayakaέπεσαν θύματα της εξαιρετικής αντίστασής τουςκατά της αποικιοκρατικής καταπίεσης και εκμετάλλευσης, αλλά και μετέπειτα στις έντονες προσπάθειες «ειρήνευσης» της βελγικής διοίκησης Force Publique του βασιλιά Λεοπόλδου Β’ του Βελγίου. Η κοινωνία τους καθοδηγείται από τον αρχηγό «Kiamfu» που επιμερίζει καθήκοντα στους περιφερειακούς αξιωματούχους, καιτους γενεαλογικούς αρχηγούς των φατριών «Unkwagata». Οι αρχηγοί είναι υπεύθυνοι για την λατρεία των προγόνων, τη δικαστική αρχή και τη διαμεσολάβηση ανάμεσα στον κόσμο των πνευμάτων και τον γήινο κόσμοπάντα προς όφελος της κοινότητας.Επίσης διαδραματίζουνσημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των τελετών για ένα καλό κυνήγι. Οι αρχηγοί χρησιμοποιούν τις μάσκες «Mbala». Για τουςYakaείναι πολύ σημαντική η τελετή ενηλικίωσης και μύησης «nKhanda». Οι νέοι ηλικίας 10-15 καταφεύγουν σε μια απομονωμένη καλύβα στο δάσος όπου τους μεταφέρουν τα μυστικά της ενηλικίωσης και στη συνέχεια ακολουθεί μια μεγάλη τελετή με μάσκες, χορούς και τραγούδια στην οποία συμμετέχουν όλοι(Bourgeois, A., 2014, Yaka, 5 ContinentsEditions).

Σήμερα η τέχνη Yakaέχει ευρεία διάδοση στα Μουσεία, τις Ιδιωτικές συλλογές και τις Δημοπρασίες τέχνης. Τα ειδώλια «yiteke»συνδέονται με τις θεότητες «Mbwoolo», φέρουν τις μαγικές ουσίες«biteki» ή «nkisi», και ενίοτε έχουν αντιφατικούς ρόλουςθεραπείαςή πρόκλησηςτης ασθένειας. Όλα τα ειδώλια nkisi και ορισμένες μάσκες, χειραγωγούνται από τον μάντη που ενεργοποιεί τη δύναμή τους. Υπάρχουν επίσης αγάλματα των αρχηγών που τονίζουν την εξουσία τους, με πολλές συζύγους, παιδιά και υπηρέτες και άλλα που τοποθετούνται στις εισόδους των σπιτιών. Το ειδώλιο«phuungu» ανήκει στον αρχηγό της γενεαλογίας, είναι τυλιγμένο με μαγικά συστατικά και γαντζωμένο στη στέγη της καλύβας, λαμβάνει σπονδές αίματος που ενεργοποιούν τη δύναμή του.Άλλα αγαλματίδια έχουν ακρωτηριασμένα άκρα υπονοώντας τοατύχημα που έπληξε τον τιμώμενο ήρωα.

Οι μάσκες έχουν ευρεία χρήση στους Yaka, μια παροιμία τους αναφέρει: «N-kisi wakinina dithimb dya ngoma»/«Η μάσκα χορεύει στο ρυθμό του τυμπάνου». Έτσι πάντοτεη αφρικανική μάσκα εμπνέεται από ποικίλες πτυχές διαφορετικές από την ίδια,και έναν αυξανόμενο ρυθμό που την πολλαπλασιάζει. Η επιβλητική μάσκα «kakungu»/«ο αρχηγός» με τα φουσκωμένα μάγουλα και τα μεγεθυμένα μάτια, θεωρείται η ειδική μάσκα της τελετής της ενηλικίωσης.Οι μάσκες «nkisi» έχουν μια χαρακτηριστική ανυψωμένη γαμψή μύτη, υπονοώνταςτην προβοσκίδα του ελέφαντα. Μια παραλλαγή της είναι η τελετουργική πολύχρωμη μάσκα «nkisyankhanda»με επίσης μεγάλη ανυψωμένημύτη, διακοσμημένη με μαλλιά-ραφία και πάρα πολλές παραλλαγές στο τελείωμαψηλά στο κεφάλι με φτερά, ψάρια, πουλιά, τοτεμικά ζώα, σπίτια, ανθρώπους, κέρατακ.ά., βλ. το παρακάτω βίντεο, οι Άνθρωποι Yaka. Αυτοί οι δύο τύποι μάσκας χρησιμοποιούνται στην τελετή μύησης και ενηλικίωσης«mukanda»ή«nkanda». Οι μυούμενοι χρησιμοποιούν τη δημοφιλή μάσκα «kholuka»με σφαιρικά σωληνοειδή μάτια, εξογκωμένη ή επίπεδη μύτη και ανοιχτό στόμα για να φαίνονται τα δόντια της. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά παραπέμπουν στην ανυπέρβλητη δύναμη των γερόντων και των προγόνων. Οι μάσκες Yaka εκπληρώνουν διάφορες λειτουργίες, μερικές χρησιμεύουν ως προστασία ενάντια στις κακές δυνάμεις, άλλες εξασφάλιζαν γονιμότητα, άλλες τρομοκρατούν δημόσια, θεραπεύουν και διώχνουν τα ξόρκια, αφηγούνται την κοσμολογική θεώρησή τους, όπως κάνουν και άλλα ανθρωπομορφικά και ζωομορφικάαντικείμενα, π.χ. προσκέφαλα, κούπες, χτένες, πίπες και τύμπανα.

«Η έννοια της μάσκας-Yaka μπορεί να αναδυθεί από ποικίλες μορφές και να θεωρηθεί ένα εκπαιδευτικό όργανο. Η χρήση του ξύλου ως μέσου, παραπέμπει σεανδρικές ιδιότητες, οι ιδανικοί αρσενικοί θεωρούνται ισχυροί και σταθεροί σαν οστά, σε αντίθεση με τις γυναίκες, οι οποίες είναι μαλακές και τρυφερές. Ένα άλλο επίπεδο ένδειξης αφορά τη δύναμη της ζωής. Σύμφωνα με τον Devisch (1972: 158), η βασική δύναμη ή η αρχή της ζωής (m-mooyo) των Yaka – που επηρεάζει τις σωματικές μεταβάσεις, αναζωογονεί και ζωντανεύει – πιστεύεται ότι είναι συγκεντρωμένη τόσο στο αρσενικό σπέρμα όσο και στις σκληρές, οστεώδεις δομές του ανθρώπινου σώματος όπως το κρανίο. Αν και ο Devisch δεν την συσχετίζει με τα χαρακτηριστικά του προσώπου της μάσκας, ο οπτικός χαρακτηρισμός του ανθρώπινου κεφαλιού και οι υπερβολές των αισθητήριων οργάνων στο πρόσωπο της μάσκας μπορούν να θεωρηθούν ότι εξηγούν τη ζωτική δύναμη δραματοποιώντας τις λειτουργίες της ακρόασης, της οσμής, της ομιλίας και της όρασης. Όπως παρουσιάζεται από τον Devisch, για τους Yaka η ακρόαση υπονοεί τον προβληματισμό, την κατανόηση και την αποδοχή μέσω του αυτιού. Η έγκυρη ομιλία υπονοεί την ισχυρή δύναμη των προγονικών λέξεων και της σοφίας. Μια έντονη αίσθηση της όσφρησης υπονοεί την κατανόηση των σημείων που περνούν απαρατήρητα στους άλλους, καθώς και την πρόβλεψη της οσμής της σεξουαλικής οικειότητας. Τέλος, η οξεία όραση συνεπάγεται την ανώτερη αντίληψη και μνήμη των απομακρυσμένων ατόμων και καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένων των προγόνων και των νεκρών.Ό υπερ-οραματισμός, χαρακτηριστικό της αρχηγικής ανακάλυψης, εντοπίζει ένα μονοπάτι προς την ενότητα και τη μονιμότητα, προς την πολλαπλότητα και την παροδικότητα,και την τάξη στη διαταραχή.

Οι μάσκες λαμβάνουν εξουσίες που προέρχονται από τους πρεσβυτέρους και τους προκατόχους τους και χρησιμοποιούνται ως διορθωτικές συσκευές για την εδραίωση μιας κοινωνικής ισορροπίας. Είναι μεγαλύτερες από τη ζωή καθώς κυριαρχούν σε μια κινούμενη μορφή δέρματος, δικτύου και ινών ραφία. Όπως και οι πρεσβύτεροι, ανησυχούν για την παρούσα και τη μελλοντική αναπαραγωγή για τους απογόνους και τη συλλογική επιβίωση. Ορισμένες μάσκες επιδεικνύουν σκληρή και επιθετική συμπεριφορά, άλλεςσέβονται τις πιο ισχυρές δυνάμεις. Ακόμη άλλες επιδεικνύουν την ικανότητα να χορεύουν ή να υπονομεύουν. Πρόσθετα πακέτα-γοητείας επισυνάπτονται συχνά στη μάσκα. Οι περισσότερεςφέρουν στις κομμώσεις τους αυξήσεις ή προβολές που σχετίζονται με την αρχή ή την εξουσία, και η δίχρωμη ή πολύχρωμη επιφάνεια τους τονίζει την παρουσία των υπερβολικών δυνάμεων. Το μαζικό πρόσωπο και τα μάγουλα τηςμάσκας kakuungu, το τεράστιο μέγεθος της βοείδους m-bawa, και η άγρια αδιευκρίνιστη εμφάνισητης mweelu,είναιηκαθεμίαπολύορατήκαιτονίζουντην αστεία φήμη τους. Το σεξουαλικό χαρακτηριστικό του ανασηκωμένου ράμφους mweelu, οι ξύλινες μύτεςτρομπέτες, οι φρικτές εικόνες και οι περιστρεφόμενες πυελικές ωθήσεις των χορευτών ανακοινώνουν την ισχυρή αρρενωπότητα. Όργανα όπως διογκωμένα μάτια, προεξέχον στόμα και δόντια, προεξέχοντα αυτιά και διευρυμένη σαρκώδη μύτη προσελκύουν την προσοχή μέσω των χρωμάτων και της γλυπτικής. Επίσης, οι μάσκες χορού παρουσιάζουν χαμηλά μάτια,και ραβδώσεις δακρύων που κατεβαίνουν από τα μάτια δίνοντάς τους μια πτυχή πένθους.

Ακόμη, οι ποικιλίες των κατασκευών, τα εξαρτήματα της ηγεσίας, τα αγαλματίδια, οι μάσκες και άλλα αντικείμενα που ερευνήθηκαν μπορούν συλλογικά να θεωρούνται ως επεκτάσεις του ήθους Yaka που επιδιώκει να ενσωματώσει και να επεκτείνει τον κοινωνικό ιστό, να εξουδετερώσει τις αντικοινωνικές πράξεις και να διασφαλίσει τη μετάδοση της μελλοντικής ζωής. Αυτό απεικονίζεται σε πολλά επίπεδα: (1) με την τιμή των προγόνων που επιβεβαιώνει τις σχέσεις ταυτότητας και συγγένειας, (2) τα ηγετικά σύνεργα που υποστηρίζουν την εξουσία και υπογραμμίζουν τον μεσολαβητικό ρόλο των πρεσβυτέρων για την κοινωνική ευημερία και γονιμότητα, (3) τον εξοπλισμό μαντείας που λειτουργεί ως μέρος ενός συστήματος για την αποκατάσταση της κοινωνικής αλληλεξάρτησης, (4) τα αγαλματίδια ως εξατομικευμένα στηρίγματα με συστατικά που αφορούν απαγορεύσεις και υπερβάσεις, και (5) τις μάσκες και γλυπτικές στήλες ως εξατομικευμένες επεκτάσεις μορφών γοητείας που προστατεύουν την πιθανή γονιμότητα από βλαβερές επιρροές. Με λίγα λόγια, το καθένα ασχολείται με την ανθρώπινη ζωή, την προστασία και τη συνέχειά της, που για τους Yaka αποτελούν τον πυρήνα τόσο της θρησκείας τους όσο και της δημιουργικής τους αισθητικής» (Bourgeois, 2014, σσ. 57-58).

Οι Άνθρωποι Sukuή Basuku ζουν στο νοτιοδυτικό τμήμα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό από τον 16ο αιώνα. Ο βασικός οικονομικός τους πόρος είναι η κτηνοτροφία, η καλλιέργεια της γλυκοπατάτας, της κασάβαςκαι τωνφιστικιών. Η διατροφή συμπληρώνεται από τους άνδρες με το κυνήγι με σκυλιά στο δάσος και το ψάρεμα. Σήμερα παρά το γεγονός ότι το κυνήγι σπάνια παρέχει σημαντικές ποσότητες κρέατος, είναι ένα σημαντικό μέρος της κουλτούρας Suku. Οι τοπικές φυτείες φοινικόδεντρων παρέχουν το έλαιο για τις τοπικές και διεθνείς αγορές.Η γλυπτική είναι υπό τη βασιλική κατοχή και επίβλεψη και συνδέεται άμεσα με την κοινωνική ιεραρχία και τις τελετές. Τα αγάλματα περιέχουν μαγικά συστατικά με κακόβουλες ή ευεργετικές λειτουργίες. Οι Suku του βορρά φτιάχνουν τα αγάλματα «mulomba», μεένα ανοιχτό χέρι ζητούν κάποιο δώρο. Τα γλυπτά φέρουν το χαρακτηριστικό χτένισμα των αρχηγών και της γενεαλογίας. Όπως οι Yaka,και οι Sukuασκούν τη μύηση «n-Khanda» που ολοκληρώνεται με την εκφοβιστική παρουσία της μάσκας«kankungu» με τα φουσκωτά μάγουλα και το προεξέχον πηγούνι. Ταυτόχρονα τα ανέμελα παιδιά κάνουν το πέρασμά τους στην κοινωνική ενηλικίωση με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Οι μάσκες-κράνη «hemba»αναφέρονται στους προγόνουςκαι κυρίως στους αρχηγούςτης μητρικής γενεαλογίας.

 

Οι Άνθρωποι Yaka, βίντεο διάρκειας 12’ λεπτών: τελετουργικές μάσκες Yaka μύησης και ενηλικίωσης «n-kisyan-khanda», μάσκες «kankungu», ειδώλια «yiteke», άλλα καθημερινά και τελετουργικά αντικείμενα Yaka, οι Άνθρωποι Suku, Nkanu, Lula, Holo, Zombo

Μια άλλη εθνοτική ομάδα σχετιζόμενη με τους Yaka, είναι οι Άνθρωποι Nkanu – Bakanu, Bankanu, Kanu, N’Kanu – στα ανατολικά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό στα σύνορα με την Αγκόλα. Επικεφαλής της οικογένειας είναι ο «Fumu Nakanda» ο οποίος αναφέρεται στον τοπικό αρχηγό«Mfutu Mpu», καθένας από τους οποίους ελέγχει τρία τέσσερα χωριά. Όπως και οι άλλοι λαοί της περιοχής, οι Nkanu έχουν μητρογραμμική καταγωγή, κληρονομιά και πολιτισμικές τελετές.Αν και πιστεύουν σε ένα ανώτερο δημιουργό ον, δεν ασκούν θρησκευτικές πρακτικέςπρος αυτό. Αντ’ αυτού, οι θρησκευτικές γιορτές αφορούν το σεβασμό προς τους ζώντες υπερήλικες και τους νεκρούςπρογόνους.Όπως οι Yakaκαι οι Suku, οι Nkanu οργανώνουν τις τελετές μύησης για τα αγόρια «nkanda» ή «mukanda».Είναι ο συμβολικός θάνατος του «παιδιούnkanda» που εισέρχεται στην κοινωνία. Σήμερα τα κατάλοιπα πολλών παλαιών τελετουργικών εμφανίζονται στην «Μασκαράτα». Οι γλύπτες Nkanu, ειδικοί στις τελετουργίες, κατέχουν την εσωτερική γνώση και τη συμβολική οπτική γλώσσα nkanda, ώστε να παράγουν χρωματισμένα έργα τέχνης. Κατά τη διαδικασία της μύησης, οι νέοι παρατηρούν τη δημιουργία της μάσκας και των ειδώλιων, τα περισσότερα από τα οποία κάνουν δημόσια εμφάνιση με την ολοκλήρωση της μύησής τους. Από την παρατήρηση και ως χαράκτες σε μικρές εργασίες, οι νέοι Nkanu μαθαίνουν τα σχέδια και τα νοήματα της τέχνηςYaka. Οι Άνθρωποι Lula είναι εγκαταστημένοι στις όχθες του ποταμού Nseki. Σήμερα ζουν σε αυτόνομα χωριά και η επιβίωση τους εξαρτάται από το κυνήγι και το ψάρεμα. Οι καλλιτέχνες Lula κατασκευάζουν στυλιστικά αγάλματα κύρους-teke με εγχαράξεις/scarifications. Η ξυλόγλυπτη κομμωτική και η γενική μορφολογία των ειδωλίων τους είναι επηρεασμένη από τους Yaka. Οι Lula επίσης φτιάχνουν μικρά αποτροπαϊκά γλυπτά και αντικείμενα κύρους. Τη δεκαετία του 1980, οι μάσκες Lula εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στη Δύση. Καλύπτονται από μπλε και λευκά χρώματα και έχουν επίμηκες σχήμα με τυπικά στρογγυλεμένα μάτια, προειδοποιούν την κοινότητα και τους φρουρούς των χώρων προετοιμασίας για τη μύηση (Bacquart, J.B, 1998, Οι Τέχνες των Φυλών της Αφρικής).

Οι Άνθρωποι Holo είναι μια μικρή ομάδα και ζουν κοντά στους ανθρώπους Yaka, Suku, Chokwé και Pende. Ήρθαν στο Κονγκό από την Αγκόλα, κατά τη διάρκεια του 16ου-17ου αιώνα, και εγκαταστάθηκαν στις όχθες του ποταμού Kwango.Ζώντας δίπλα σε ισχυρούς γείτονες, η τέχνη των Holo επηρεάστηκε δραστικά από τις παραδόσεις των Yaka, Suku και Chokwé. Ότι γνωρίζουμε για την τέχνη τους χρονολογείται από την μεσσιανική λατρεία και ότι έχει διασωθεί μέχρι το 1950. Ένα μεγάλο μέρος των γλυπτών και των τελετουργιών τους έχει καταστραφεί, τα ειδώλια τους επηρεασμένα από τους γείτονες Suku, έχουν διακριτά χαρακτηριστικά τα στρογγυλάπρόσωπα, την ομαλή κόμμωση, τα έντονα μάτια σε σχήμα κόκκου-καφέ και κάθετες εγχαράξεις. Κάποια ειδώλια συμβολίζουν τη βασίλισσακαθιστή ή όρθια. Εκτός από τα ειδώλια «Maκhamba», οι Holo φτιάχνουν και άλλα αγαλματίδια που σχετίζονται με τη λατρεία της φύσης, τη θεραπεία, τη γονιμότητα και την προστασία. Τα ανυψωμένα χέριαείναι μια χαρακτηριστική στάση της τέχνης Holo και της ευρύτερης περιοχής. Μια μάσκα «mukishi»αντιπροσωπεύει το πνεύμα των νεκρών. Με την μάσκα-κράνος «Mukhanda»γιορτάζουν την ενηλικίωση των νέων.

Οι Άνθρωποι Zombo – Bazombo, Nzombo, Zoombo – ζουν στη Λ.Δ. του Κονγκό στα σύνορα με την Αγκόλα, στον ποταμό Inkisi. Είναι ιστορικά συνδεδεμένοι με το βασίλειο Kongo, βλ. οι Άνθρωποι Kongo. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα αποσπάστηκαναπ’ αυτό και εξαπλώθηκανεις βάρος των Yaka. Τότε είχαν αποκτήσει μεγάληφήμη ως έμποροι με πολλά εμπορικά προϊόντααλλά και δούλους, καθώς υπηρέτησαν ως ενδιάμεσοι πράκτορες για το δουλεμπόριο μεταξύ των παράκτιων πορτογάλων εμπόρων και τις αιχμαλωσίες τους εσωτερικού. Με την κατάργηση του δουλεμπορίου τον 19ο αιώνα, η οικονομία τους κατέρρευσε. Σήμερα καθοδηγούνται από τους γεωγραφικούς αρχηγούς, οι οποίοι επικουρούνται από τους πρεσβύτερους αρχηγούς του χωριού. Τα αγάλματά τους έχουν νατουραλιστικά χαρακτηριστικά, επηρεασμένα από την τέχνη των Kongo. Όμως η μορφολογία των γλυπτών τους σχετίζεται περισσότερο με την καλλιτεχνική παράδοση των Yaka.Οι Zombo χρησιμοποιούν μικρά και μεγάλα σε μέγεθος στολισμένα φετίχ με ρεαλιστική όψη. Η χρήση τους αφορά στη θεραπεία, την προστασία και την καλή τύχη του ιδιοκτήτη τους. Οι ιερείς χρησιμοποιούν κύμβαλαμε σχισμές στις τελετουργίες, ενώ οι συμμετέχοντες φορούν μάσκες-κράνη με μεγάλα σφαιρικά μάτια και υψηλή κομμωτική τέχνη, καθώς η κόμμωση στα τεχνουργήματα αντανακλά την κοινωνική τάξη των κατόχων τους.

 

Οι Άνθρωποι Mangbetu– Guruguru, Mangutu, Mombouttous, Mongbutu, Ngbetu – στα μέσα του 18ου αιώνα έφυγαν από το Σουδάν και εγκατέστησαν το βασίλειό τους στα βορειανατολικάτης σημερινής Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Η κοινωνική τους δομή δεν είναι ανόμοια από τη δομή των άλλων εθνοτήτων του δάσους του πρώην Ζαΐρ. Οι άνδρες κυνηγούν και ψαρεύουν και οι γυναίκες καλλιεργούν τα χωράφια. Σε όλη την υποσαχάρια Αφρικήείναι συνηθισμένη η σκληρή χειρωνακτική καλλιέργεια της γης από τις γυναίκες. Μια πιθανή ερμηνεία είναι η αλλαγή του κοινωνικού ιστού των αφρικάνικων κοινωνιών με την επιλεκτική αιχμαλωσία εκατομμυρίων ανδρών κατά τη διάρκεια του διατλαντικού δουλεμπόριου. Μάλιστα η ξαφνική εξαφάνιση των ανδρών, καθώς συχνά τους συλλάμβαναν στην περίμετρο των οικισμών τους χωρίς να τους βλέπει η υπόλοιπη κοινότητα, ενίσχυσε τον τρόμο για τα αόρατα επιβλαβή πνεύματα (βλ. online, Επισκέψεις σε Χώρους Μνήμης του Διατλαντικού Εμπορίου Σκλάβων στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική). Σε αντίθεση με άλλους Σουδανικούς/Sudanic λαούς, στους Mangbetu μόνο οι άνδρες επιτρέπεται να κάνουν το άρμεγμα. Η κτηνοτροφία θεωρείται ένα σύμβολο πλούτου και συχνά ένας αριθμός ζώων προσφέρεται για τη νύφη. Η απόλυτη εξουσία στηρίζεται στο βασιλιά, του οποίου οι γιοι διοικούν τις επαρχίες που χωρίζονται σε οικισμούς και χωριά.Οι Mangbetu ασκούν το έθιμο «Lipombo», δηλαδή  την επιμήκυνση του κρανίου, το οποίο αποτελεί άλλο ένα σύμβολο της κοινωνικής θέσης των κυρίαρχων τάξεων. Η επιμήκυνση επιτυγχάνεται τυλίγοντας σφιχτά τα κεφάλια των μωρών με ένα πανί, και αργότερα αυτή προβάλλεται περαιτέρω με μια υψηλή κόμμωση. Η κρανιακή παραμόρφωση, που υιοθετήθηκε από την αιγυπτιακή κοινωνία, γρήγορα επεκτάθηκε και σε άλλες εθνοτικές ομάδες της κεντρικής Αφρικής. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, και εμφανίζεται και στην τέχνη τους, όπως στα αγγεία και στα ειδώλια, βλ. το παρακάτω βίντεο, οι Άνθρωποι Mangbetu.

Η τέχνη Mangbetu είναι διάσημη για το ρεαλισμό της, τα μαχαίρια, τα πήλινα αγγεία και τη μουσική. Η τέχνη προωθήθηκε από το βασιλικό ανάκτορο. Οι γνώσεις τους για την επεξεργασία του σιδήρου και του χαλκού, με την οποία έκαναν όπλα και στολίδια, τους έδωσαν στρατιωτικό και οικονομικό πλεονέκτημα έναντι των γειτόνων τους.Τα ξύλινα ειδώλια πιστεύεται ότι είναι προγονικά πορτρέτα. Τα ειδώλια αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα όταν συνδέθηκαν με την καθημερινή χρήση για να δείξουν τη δύναμη και τον πλούτο των αρχηγών των φατριών. Οι βασιλικές γιορτές που πραγματοποιούνται μέσα σε ένα μεγάλο στέγασμα, είναι μια ευκαιρία για την έκθεση των αντικειμένων πολυτέλειας και φινέτσας, όπως πίπες, βάζα για το κρασί του φοίνικα, γλυπτά ειδώλια, κεφάλια, κουτιά από φλοιό δέντρου, άρπες και τρομπέτες, διακοσμημένα ελεφαντόδοντα και πολλά κεραμικά αγγεία.Η τέχνη της βόρειας σαβάνα συνδέεται με τα πολυτελή βασιλικά και αριστοκρατικά εμβλήματα των Mangbetu. Η παρουσία των Ευρωπαίωναποίκωναύξησαν σημαντικά τη ζήτηση, όπως για τα μαχαίρια «Namambele».

Οι Άνθρωποι Mangbetu, βίντεο διάρκειας 6’ λεπτών: Έθιμο Lipombo με την επιμήκυνση του κρανίου, Κεραμικά και ειδώλια Mangbetu με επιμηκυμένα κεφάλια, οι ιαχές του πολέμου-πολεμικές μάσκες Boa, Οι Άνθρωποι Zande

Οι Άνθρωποι Boa – Ababua, Ababwa, Baboa, Babua, Babwa, Bua, Bwa – υπολογίζονται στις διακόσιες χιλιάδες. Ζουν στη σαβάνα, στα βόρεια της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Παραδοσιακά, κάθε χωριό διοικείται από έναν αρχηγό, ο οποίος προέρχεται από την πιο διάσημη φατρία. Οι Boa είναι κυρίως αγρότες, αλλά επίσης κυνηγούν και κάνουν εμπόριο στο ποτάμι. Βρίσκονται σε συχνή επαφή με τις ομάδες των Mangbetu και Zande. Τη δεκαετία 1903-1910 συμμετείχαν στην εξέγερση κατά των Βέλγων αποίκων.Η τέχνη των Boa είναι γνωστή για τις «πολεμικές μάσκες» τις οποίες πιθανότηταχρησιμοποιούσαν σε τελετές ώστε να ενισχύσουν το θάρρος των πολεμιστών, να γιορτάσουν τις νίκες τους και στο κυνήγι. Τα αυτιά τους είναι πολύ μεγάλα, στρογγυλά και προεξέχουν, γεγονός που υποδηλώνει την εγρήγορσή τους. Οι μάσκες καλύπτονται εναλλάξ με σκοτεινές κα φωτεινές χρωστικές ουσίες. Οι Boa επίσης φτιάχνουν ειδώλια με αποτροπαϊκές λειτουργίες.

Οι Άνθρωποι Zande – Adyo, Azande, Badjo, Bazenda, Bsande, Idio, Niam-Niam, Zandeh – είναι απλωμένοι στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και το Σουδάν. Η λέξη «azande» σημαίνει «οι άνθρωποι με τη μεγάλη γη». Αυτή η ονομασία σχετίζεται με την ιστορία τους ως πολεμιστές και κατακτητές. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα,μετανάστευσαν από το Σουδάν στις όχθες του ποταμού Uele. Από τότε ζουν στη σαβάνα και τα δάση της περιοχής, από κοινού με τους Mangbetu με τους οποίους βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση. Η βασιλική πατρωνία είναι σημαντική για την ανάπτυξη της τέχνης τους.Τα γλυπτά Zande αντιπροσωπεύουν τους προγόνους, ακόμη και με φιγούρες ζώων. Η μυστική κοινωνία «mani» γιορτάζει την αξία της γυναίκας μετο αγαλματίδιο «yanda». Τα ειδώλια συνδέονται με την υψηλότερη κατάταξη στην κοινωνία mani και επίσης προστατεύουν από τους κινδύνους, τις ασθένειες, τα κακά πνεύματα και βοηθούν στο κυνήγι. Οι φιγούρες yanda φέρουν αξεσουάρ, κολάρα από χάντρες, μενταγιόν και νομίσματα. Ο επικεφαλής της κοινωνίας τις εμποτίζει με καπνό και τις τρίβει με ένα μίγμα μαγικών ουσιών για να τις ενδυναμώσει. Το σχήμα τους είναι πυραμιδικό, το κεφάλι έχει απλή μορφή, με προεξέχοντα μάτια. Τα περιγράμματά τους είναι γωνιακά και αφηρημένα, βλ. το βίντεο οι Άνθρωποι Mangbetu. Σε ορισμένες βόρειες περιοχές έχουν στήσει όρθια μεγάλα ειδώλια που λειτουργούν ως ταφικά σύμβολα. Αυτά είναι αρκετά διαδεδομένα πρότυπα στην Ανατολική Αφρική και στο Νότιο Σουδάν. Οι μάσκες είναι σπάνιες.

Επόμενη ανάρτηση: 47-57. Οι Άνθρωποι Pende & Lega (Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό)