ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 75-88. Οι Άνθρωποι Kuba & Bembe (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό, Μπουρούντι)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Οι τέχνες των Kuba της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό έχουν προκαλέσει τη φαντασία των Ευρωπαίων και Αμερικανών μελετητών για πάνω από 100 χρόνια. Αρχίζοντας στα τέλη του 19ου αιώνα, οι ιεραπόστολοι, οι εξερευνητές και οι εθνογράφοι χαρακτήρισαν τους Kuba ως ένα αριστοκρατικό και δημιουργικό καλλιτεχνικά λαό, των οποίων η πολιτική, η οικονομική, η πολιτιστική και η καλλιτεχνική ανάπτυξη ήταν η πιο προηγμένη στην Κεντρική Αφρική, συγκρινόμενη με τη φαραωνική Αίγυπτο, την Ρώμη του Αύγουστου και την αυτοκρατορική Ιαπωνία, και συγκέντρωσαν τις τέχνες των Kuba στα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής» (Binkley & Darish, 2009, σελ. 7).

Οι Άνθρωποι Kuba – Bacouba, Bakuba, Bushongo – μετανάστευσαν τον 16ο αιώνα από τα βόρεια και εγκαταστάθηκαν στα ποτάμια Sankuru, Κασάι και Lulua στο Κονγκό. Το βασίλειο Kuba ιδρύθηκε το 16ο αιώνα από κοινού με τους ανθρώπους Bushoong με ηγέτη το βασιλιά «Shyaam-Bushoong». «Όταν κοιτάζουν το ειδώλιο Ndop θα μπορούν να με θυμούνται και να σκέφτονται ότι τους κοιτάζω, παρηγορώντας τους όταν είναι λυπημένοι, δίνοντας τους έμπνευση και νέο κουράγιο», αναφέρει το 1630 ο ηγέτης των Kuba, Shyaam Ambul Angooong (LaGamma, 2011, σελ. 153).  Σήμερα οι Kuba, όρος που σημαίνει «οι άνθρωποι του βασιλιά» ή «οι άνθρωποι των χαλιών» (Mack, J., 2007, Making and seeing: Matisse and the understanding of Kuba pattern, online), υποδιαιρούνται στις εθνοτικές ομάδες Bashoong, Ngeende, Kete, Lele, Binji, Dengese, Mbuun και Wongo. Κάθε φατρία πληρώνει φόρους στο βασιλιά «Nyim» που είναι ο 21ος στη σειρά και ζει στο παλάτι «Mushenge», υπεύθυνος για τον πλούτο και τη γονιμότητα των ανθρώπων του. Η τέχνη των Kuba και των σχετιζόμενων υποεθνοτικών ομάδων διακρίνεται από την ιδιαίτερη γεωμετρική διακόσμηση. «Τους έχουν περιγράψει ως το λαό που δεν μπορεί να αντέξει να αφήσει μια επιφάνεια χωρίς διακόσμηση» (Binkley, D. A. & Darish, P., 2009, Kuba, 5 Continents»). Πολλά μείζονα παραδείγματα της γλυπτικής και των σχεδιαστικών τεχνών Kuba απεικονίζονται στα δυο επόμενα βίντεο, μια καταγεγραμμένη ιστορική και πολιτισμική παράδοση από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα, τέχνη που είδαμε από κοντά στις αγορές του Κονγκό, βλ. το βίντεο που ακολουθεί:

Οι Άνθρωποι Kuba, βίντεο διάρκειας 11’ λεπτών: τεχνουργήματα Kuba σε μια παραδοσιακή αγορά της Λ.Δ. του Κονγκό σήμερα, μάσκες Mukenga, μάσκες Bwoom, Μάσκες Ishyeen imaalu, Ngady mwaash, Bongo, Mulwalwa, κ.ά., ειδώλια και άλλα τεχνουργήματα Kuba, οι Άνθρωποι Bashoong, Ngeende, Kete, Lele, Binji, Dengese, Mbuun και Wongo

Η τέχνη των Kuba-Bushoong, από τις πλέον διαδεδομένες στην Αφρική, διακρίνεται και για τη διακόσμηση με τα «κοχύλια cowrie», τα οποία στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκαν και ως «μέσο-χρήματα» για την αγοραπωλησία των αιχμαλωτισμένων Αφρικανών που πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Ανάμεσα στα πιο γνωστά τεχνουργήματα τους είναι οι βασιλικές προτομές, τα ειδώλια «Ndop», με αποτροπαϊκή λειτουργία. Οι προτομές ndop αφορούν τους βασιλιάδες, είναι η διπλή ψυχή τους. Αν μάλιστα συμβεί κάτι στις προτομές τους θα συμβεί και στους ίδιους. Στενά συνδεδεμένα με τη γονιμότητα, τα ndop φυλάσσονται στον γυναικωνίτη, δίπλα στις συζύγους, αλλά και κατά τη διάρκεια του τοκετού παρέχουν μια ασφαλή γέννα. Οι φιγούρες των βασιλιάδων συνήθως κάθονται στραμμένες προς τα εμπρός με τα πόδια σταυρωτά, φέρουν στο αριστερό χέρι το στιλέτο «ikul» σε καιρό πολέμου ή το «μαχαίρι της ειρήνης», φορούν το ορθογώνιο καπέλο «shody» ενώ εγχαράξεις με γεωμετρικά σχήματα καλύπτουν το στομάχι. Η νατουραλιστική γλυπτική ndop είναι το αφαιρετικό αποκορύφωμα ενός οπτικού συμβολισμού που αντιπροσωπεύει τα ιδανικά χαρακτηριστικά κάθε βασιλιά με το δικό του είδωλο/ibol. Τώρα πώς έφτασαν και πώς ακόμη και σήμερα φτάνει η κληρονομιά της Αφρικής στις δυτικές Συλλογές και τα Μουσεία παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα. Παραθέτω ένα απόσπασμα της αφήγησης ενός από τους πρώτους δυτικούς συλλέκτες-μελετητές που έφτασε κοντά στους Kuba, και τους απέσπασε περισσότερα από 3.000 έργα, τα οποία σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Γράφει ο Torday το 1907: «Η αρχή «Nyimi» ήταν αρκετά θετική να μου δώσει το άγαλμα Shamba, ήθελε να βρίσκεται σε ένα ασφαλές μέρος και να το δουν άνθρωποι από άλλα έθνη, αλλά πως θα αποχωρίζονταν τον θησαυρό που ανήκε στο έθνος τους; Φυσικά, αν το Μεγάλο Συμβούλιο συμφωνούσε αυτό θα άλλαζε τα πράγματα… Ο βασιλιάς ήξερε ότι στην Mushenge μπορούσε να χαθεί αναπάσα στιγμή, ή από κάποια ατυχή ξένη εισβολή. Μιλήσαμε γι’ αυτό πάρα πολύ χρόνο, και τελικά καταλήξαμε στην συμβουλή του, στην ακόλουθη επίλυση: θα πήγαινα στον πρωθυπουργό Kimi Kambu και θα του εξηγούσα τα πλεονεκτήματα να απομακρύνουμε το άγαλμα σε ένα ασφαλές μέρος, δηλαδή στο Βρετανικό Μουσείο» (LaGamma, A., 2011, Heroic Africans, The Metropolitan Museum, σσ. 174-175).

Πάνω από είκοσι μάσκες χρησιμοποιούνται από τους Kuba, με νοήματα και λειτουργίες που ποικίλλουν από ομάδα σε ομάδα. Οι εντυπωσιακές μάσκες-κράνη είναι ίσως οι πιο διαδεδομένες για τους συλλέκτες, διακοσμημένες με γεωμετρικά σχέδια, εκθαμβωτικές αντιθέσεις χρωμάτων, μοτίβων και υφής, διακοσμητικά υλικά όπως τρίχες ζώων, γούνες, χάντρες, κοχύλια και φτερά. Τρεις τύποι μάσκες έχουν συσχετισθεί με χορούς που λαμβάνουν χώρα στα βασιλικά δρώμενα: η μάσκα «Moshambwooy» αντιπροσωπεύει τον ιδρυτή Bushoong μυθικό ήρωα του πολιτισμού τους. Η δεύτερη μάσκα «Nady Amwaash» προσωποποιεί τη σύζυγο/αδελφή του ιδρυτή και ο φαντασμαγορικός χαρακτήρας της τονίζει το ρόλο των γυναικών. Η τρίτη μάσκα «Bwoom» με το έντονα διογκωμένο πρόσωπο και μύτη, έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως ως πρίγκιπας, νεότερος αδελφός του βασιλιά, κοινός άνθρωπος, πυγμαίος, ή ακόμη και ως ένα ανατρεπτικό στοιχείο του ανάκτορου. Ευρεία αισθητική χρήση έχει η κόκκινη χρωστική ουσία «Tukula».

Κυρίως όμως οι Kuba ανέπτυξαν ένα ευρύ φάσμα σχεδιαστικών τύπων κλωστοϋφαντουργίας, χρησιμοποιώντας μια σειρά τεχνικών και διαδικασιών όπως «βαφή» (dyeing), «δετοβαμένη βαφή» (tie-dyeing), «κέντημα» (embroidery), «απλικέ» (appliqué), «αντίστροφη απλικέ» (reverse appliqué) και «συνονθύλευμα» (patchwork). Τα παραδοσιακά κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα Kuba εξάγονται σε όλο τον κόσμο και στη χώρα μας. Η παραγωγή τους τόσο από τους άνδρες όσο και από τις γυναίκες, είναι μια δραστηριότητα μερικής απασχόλησης η οποία εναλλάσσεται με τις απαιτήσεις της γεωργίας, του κυνηγιού και του ψαρέματος. Η πανταχού παρούσα κλωστοϋφαντουργία σε κάθε γωνιά του Βασίλειου και η επαναλαμβανόμενη εμφάνιση των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων σε τελετουργίες κηδείας ως καλύμματα για τους νεκρούς, επηρέασε τους καλλιτέχνες και τις άλλες μορφές τέχνης, τα κύπελλα, τα αγγεία, τα ειδώλια, τα τύμπανα και τις μάσκες. Οι «ποικίλεςγεωμετρικές φόρμες» των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων Kuba αποτελούν μια γλώσσα με σύμβολα. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι γεωμετρικές επινοήσεις είναι ένα είδος «γλώσσας» που βοήθησε από την αρχή την πολύπλοκη κοινωνική αλληλεπίδραση. Αν και για κάθε πολιτισμό οι ρίζες, οι έννοιες και η εξελικτική λειτουργία ποικίλλουν βαθιά, η διάχυτη και συνεχή παρουσία των γεωμετρικών επινοήσεων τεκμηριώνουν μια χρήση που δεν παρέχουν οι λέξεις. Είμαστε άνθρωποι με «σύμβολα», που ίσως να μην απεικονίζονται καλύτερα από ότι στα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα των Ανθρώπων Kuba» (Binkley,  & Darish, 2009).

Ο μαθηματικός-εθνολόγος Donald Crowe στο βιβλίο του «Συμμετρίες του Πολιτισμού» (Symmetries of Culture), ανέλυσε τα δισδιάστατα σχέδια της αφρικανικής τέχνης του Benin, των Yoruba (Νιγηρία, Μπενίν, Τόγκο) και των Kuba (Κονγκό), και αποκάλυψε την έκταση των εξερευνήσεων των Αφρικανών σε σχέση με τη γεωμετρική διαφοροποίηση (Differential geometry). Στην κλωστοϋφαντουργική τέχνη με ίνες ραφία, οι Kuba έχουν αναπτύξει 12 από τις 17 γεωμετρικές δυνατότητες των «επαναλαμβανόμενων παραλλαγών των ορίων των σχεδίων» (repetitive variations of border patterns).

Σχηματική απεικόνιση των 17 δισδιάστατων σχηματικών μοτίβων
(Symmetries of Culture, Donald W. Crowe, on-line)

Αυτά τα μοτίβα εμφανίζονται και σε άλλες μορφές της αφρικανικής τέχνης και στη μουσική, με τεχνικές όπως είναι η ασυνήθιστη έκφραση των τόνων, το σπάσιμο του αναμενόμενου συνεχούς μουσικού μοτίβου, με κλιμάκωση αλλά και αναστολή του σχεδίου, π.χ. οι Αφρικανοί της περιοχής Kasai-Sankuru δεν προβάλλουν μια σύνθεση ως ολοκληρωμένη επανάληψη των στοιχείων. Οι ευρωαμερικανικές νοοτροπίες σε αυτό το σημείο είναι τόσο σταθερές που χαρακτηρίζονται από μια «επανάληψη» του σχεδίου/μοτίβου όπου αναμένεται η μονάδα πανομοιότυπων εικόνων και ήχων. Όμως αυτό το είδος μουσικής και σχεδιαστικής ενσωμάτωσης δεν είναι τυπικό για τις αφρικανικές δισδιάστατες τέχνες. Ακόμη, τα παραδοσιακά υφάσματα Kuba δεν είναι ένα απλό παιχνίδι με τη γεωμετρία. «Η κλωστοϋφαντουργική παραγωγή και τα σχέδια συνδέονται με τις ιδέες των Kuba σχετικά με την κοινωνική ευθύνη, την εθνοτική ταυτότητα και τη θρησκευτική πίστη» (Binkley,  & Darish, 2009). Τα σχέδια είναι μια προφορική αφήγηση, ιστορία, κοινωνική ιεράρχηση, ρόλοι, καλλιτεχνική έκφραση. Στο επόμενο βίντεο, σε μια αγορά υφασμάτων Kuba στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.

Οι Άνθρωποι Kuba-χαλιά, βίντεο διάρκειας 13’ λεπτών: σε μια αγορά χαλιών Kuba με τους παραδοσιακούς πωλητές Serge Kwete και Αριέτα, το υλικό και η κατασκευή, χαλιά Kuba Ngongo, Velour, Shoowa, Bouloukou, διακόσμηση με τα κοχύλια Zeke που χρησιμοποιούνταν ως χρήματα στην αγορά των σκλάβων

Οι Άνθρωποι Ngeende χρησιμοποιούν τις τρεις βασιλικές μάσκες που περιγράψαμε παραπάνω, «Nyinita», «Mukenge», «Moshambwooy» με την προσθήκη μιας προβοσκίδας ελέφαντα στην κορυφή. Και οι Άνθρωποι Kete φτιάχνουν μάσκες παρόμοιες με τις μάσκες Bushoong-Bwoon με μεγάλα κωνικά μάτια, κέρατα που στρέφονται προς τα πίσω για τις κηδείες. Οι Άνθρωποι Lele φτιάχνουν επίπεδες μάσκες με σχιστά μάτια για τις ετήσιες συγκεντρώσεις τους. Παρόλο που η τέχνη Lele δανείστηκε πολλά στοιχεία από τους Kuba και τους Dengese, το χτένισμα και οι μακριές πλεξούδες των ειδωλίων τους διαφέρουν. Οι Άνθρωποι Binji διαχωρίστηκαν από τους Bushoong μετά από τις διαφωνίες τους για τη διαδικασία της μύησης. Σήμερα ζουν στα ανατολικά των Kuba και εκτός από τις κοινές καλλιτεχνικές παραδόσεις φτιάχνουν μάσκες από ραφία. Οι Άνθρωποι Dengese – Bonkese, Dekese, Nnengese, Ndenkese – ισχυρίζονται ότι αυτοί αποτελούν τον αρχικό πληθυσμός της περιοχής. Ο βασιλιάς «etoshi» βασιλεύει πάνω από τους τοπικούς αρχηγούς και τους ευγενείς. Οι ισχυρές κοινωνικές ομάδες, όπως είναι οι σιδεράδες, οι κυνηγοί και οι μάγοι, πλαισιώνουν την εξουσία των αρχηγών. Οι καλλιτέχνες Dengese έχουν δημιουργήσει θαυμάσια ειδώλια που αποτελούν μέρος των συλλογών των μεγάλων μουσείων του κόσμου. Αυτές οι ωραίες θρησκευτικές φιγούρες ενδέχεται να είναι προγονικά πορτρέτα. Τα σώματά καλύπτονται με εγχαράξεις, φέρουν βραχιόλια και ιεραρχικές κομμώσεις, καθώς συχνά η κόμμωση στην Αφρική συνδέεται με την κοινωνική ιεραρχία. Η κόμμωση Dengese απεικονίζει το έμβλημα που τοποθετείται στο κεφάλι του βασιλιά κατά την ενθρόνιση, συμβολίζει την κατανόηση, την ευφυΐα, τη διάκριση, το σεβασμό και την ενότητα μεταξύ των αρχηγών. Το ειδώλιο του φύλαρχου στο οποίο τοποθετεί τα χέρια του πάνω στην κοιλιά του, συμβολίζει τις κοινές ανθρώπινες ρίζες του βασιλιά και των υπηκόων, και γι’ αυτό προσδοκά στη συνεργασία τους. Τέλος τα πολυάριθμα σύμβολα και σχέδια που είναι σκαλισμένα στα ειδώλια παραπέμπουν σε αφορισμούς, φράσεις και επαίνους που κωδικοποιούν τα μυστήρια Dengese. Οι Άνθρωποι Mbuun μετανάστευσαν το 17ο αιώνα μαζί με τους Pende από την Ανγκόλα. Καθοδηγούνται από τον αρχηγό «Mfinu» ο οποίος εκλέγεται από τους γεροντότερους. Είναι γνωστοί για τα ανθρωπομορφικά κύπελα και τα αντικείμενα κύρους με ακριβή γεωμετρική διακόσμηση. Οι Άνθρωποι Wongo ή Bawongo δεν είναι επίσημα μέρος του συμπλέγματος των Kuba, αλλά μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής των γειτόνων τους με ρεαλιστικά ειδώλια, μάσκες Pende και αξίνες Lele. Οι Wongo διακοσμούν με διάφορες μορφές και χαράξεις τα κύπελα για το πόσιμο κρασί που εξάγεται από ένα είδος φοίνικα.

Οι Άνθρωποι Bembe – Barembe, Beembe, Cuabembe, Warembe – κατοικούν στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό κοντά στα σύνορα με την Τανζανία και το Μπουρούντι. Έχουν στενές σχέσεις με τους γείτονές Teke και Kongo. Η κοινωνική τους οργάνωση βασίζεται στη μητριαρχική καταγωγή της οικογένειας. Ο αρχηγός του χωριού «nga- bula» μεσολαβεί ανάμεσα στους ζωντανούς και τους προγόνους. Ακόμη και πριν από την αναχώρηση για το κυνήγι ο αρχηγός επικαλείται τα προγονικά πνεύματα, στην τελετή είναι γονατιστός όπως ο κυνηγός περιμένει το θήραμά του. Οι Bembe πιστεύουν στο θεό δημιουργό «Nzambi» που δεν απεικονίζεται με μάσκα ή ειδώλιο. Ο μάγος κάνει εκκλήσεις προς τα προγονικά πνεύματα με τα ειδώλια «kitebi» ή «bimbi» που αποτελούν εξιδανικευμένες μορφές των θεραπευτών ή των κυνηγών. Έτσι η τέχνη Bembe συνδέεται άμεσα με τη θρησκευτική πρακτική. Το πνεύμα που κατοικεί μέσα στην προγονική φιγούρα προσέχει τους απόγονους και τιμωρεί τους παραβάτες των ηθών και των εντολών. Η μάσκα «Echawokaba» ανήκει στη μυστική κοινωνία «Alunga», και χρησιμοποιείται στις ιεροτελεστίες  μύησης, άλλες μάσκες έχουν τη μυστική κοινωνία «Bwami» και «Elanda» για τη διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου.

Οι Άνθρωποι Bembe, βίντεο διάρκειας 7’ λεπτών: Μάσκα Echawokaba της μυστικής κοινωνίας Alunga, μάσκες της μυστικής κοινωνίας Bwami κ’ της μυστικής κοινωνίας Elanda, Ειδώλια Bembe-kitebi ή bimbi, οι Άνθρωποι Buyu, Bahutse, Basumba και Bassikassingo-Basilugezi

Οι Άνθρωποι Buyu – Babuye, Babuyu, Basikasingo, Boyo, Buye, Buyi, Wabuye – καταλαμβάνουν μια μικρή περιοχή μεταξύ του ποταμού Luluaba και το βορειοδυτικό άκρο της λίμνης Τανγκανίκα. Στην περιοχή αυτή έχουν επέλθει αμέτρητες πληθυσμιακές μεταβολές από ποικίλες εθνοτικές ομάδες. Στον ίδιο χώρο συμβιώνουν οι Lega, οι Bembe, οι Buyu, οι Bangubangu και οι Binji. Η κύρια τους δραστηριότητα είναι το κυνήγι το οποίο συνδέεται με πολλές τελετουργίες, και είναι ένας σημαντικός παράγοντας για τις πολιτιστικές ανταλλαγές και την κινητικότητα των πληθυσμών. Τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός των Buyu μειώνεται και ο πολιτισμός τους βρίσκεται κάθοδο εξαιτίας της επέκτασης των Bembe στο έδαφός τους. Ο αρχηγός «Buyu» οδηγεί τις μεταναστεύσεις, ιδρύει χωριά και παρέχει την ηγεσία. Μεταξύ των έξι εθνοτικών ομάδων που συνέθεσαν τους Buyu – Baniabemba, Bahutse, Basonga, Basumba, Bahaya και Bassikassingo – τρεις είναι σήμερα γνωστές για τα ανδρικά και τα γυναικεία προγονικά ειδώλια που φυλάσσονται σε μικρές καλύβες και εκτίθενται ανά 5-7 ώστε να έχουν ωφέλιμη προσφορά στην καθημερινή ζωή. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το ειδώλιο-φύλακας «Otambilia». Οι Άνθρωποι Bahutse φτιάχνουν όρθια ή καθιστά προγονικά ειδώλια πάνω σε κυλινδρικές βάσεις με χαμηλωμένο μέτωπο. Οι Άνθρωποι Basumba φτιάχνουν προγονικά ειδώλια ύψους 30-80 εκατοστών με προεξέχον πρόσωπο, και μια δεύτερη ομάδα με τυπικά σφαιρικά κεφάλια και πολλές εγχαράξεις στο σώμα επηρεασμένοι από τους Boyo. Οι Άνθρωποι Bassikassingo-Basilugezi φτιάχνουν τα προγονικά ειδώλια «Misi» με τριγωνικά πρόσωπα και μύτες, σφαιρικά μεγάλα μάτια, ενώ η κόμμωση φέρει εμβλήματα για τα υψηλόβαθμα μέλη της κοινωνίας Bwami. Εκτός από την προγονολατρεία λατρεύουν και τα πνεύματα της φύσης.

Επόμενη ανάρτηση: 89-99. Οι Άνθρωποι Luluwa & Mbole  (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό, Ανγκόλα)