Η διαχρονικότητα των παιδαγωγικών αρχών των τριών Ιεραρχών

ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΑΜΑΛΙΑ 30/1/2015

ΘΕΜΑ: Η διαχρονικότητα των παιδαγωγικών αρχών των τριών Ιεραρχών

Οργάνωση: Ενώσεις τ. Επιθεωρητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπ/σης και της Ένωσης Συμβούλων και Παρέδρων του Π.Ι.

Ομιλητής: Μαρκάκης Εμμανουήλ ε.τ. Πάρεδρος Π.Ι.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όποιος επιχειρήσει να μιλήσει για τους τρεις Ιεράρχες, βρίσκεται σε μεγάλη δυσκολία όχι τόσο σε ό,τι θα γράψει, όσο για τις επιλογές που θα κάνει για να δώσει μια επαρκή εικόνα για την πολύπλευρη δράση τους, δυσκολότερη δε είναι η σταχυολόγηση που θα διενεργήσει στο πλούσιο συγγραφικό τους έργο, που καλύπτει χιλιάδες σελίδες. Από το έργο μόνο του Ιωάννου Χρυσοστόμου σώζονται χίλιες ομιλίες και τα υπόλοιπα έργα του καλύπτουν πολλούς και ογκώδεις τόμους. Θέλοντας δε ο Ιερός Χρυσόστομος να είναι ακριβής στο έργο της ερμηνείας της Αγίας Γραφής κάνει επτά χιλιάδες παραπομπές στην Παλαιά και ένδεκα χιλιάδες παραπομπές στην Καινή Διαθήκη.

Κατά τον 4ο αιώνα που έζησαν και έδρασαν οι τρεις Ιεράρχες συνέβησαν δύο κοσμοϊστορικά γεγονότα: α) η αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους από τον Μέγα Κωνσταντίνο και β) η υπέρβαση της αντίθεσης Ελληνισμού και Χριστιανισμού από τους τρεις Ιεράρχες, οι οποίοι ξεκαθάρισαν ότι η πίστη στο Χριστό και στα δόγματα της ορθόδοξης θρησκείας δεν αντιστρατεύεται την παράδοση στις επιστήμες, στις τέχνες και στα Γράμματα που δημιούργησε το ελληνικό πνεύμα.

Οι τρεις Ιεράρχες αξιοποίησαν τον ορθό λόγο, υποτάσσοντας τον στο θείο λόγο, ώστε να καταστεί εργαλείο προάσπισης της ορθόδοξης πίστης, μετατρέποντας έτσι την ελληνική παιδεία σε θεραπαινίδα της κατά Χριστόν μόρφωσης του ανθρώπου. Οι 3 Ιεράρχες μετά τις σπουδές τους στις φιλοσοφικές σχολές στην Αθήνα για τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Ναζιανζινό και στην Αντιόχεια για τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ασχολήθηκαν στα πρώτα τους βήματα με την ρητορική για προάσπιση των πτωχών και των αδυνάτων.

Η τέχνη της ρητορικής επιτάσσει τον αναλυτικό λόγο,την έρευνα των αιτίων, την τεκμηρίωση των ισχυρισμών, αλλά και τη συγκροτημένη πειστική και κομψή έκφραση των απόψεων και των θέσεών του ομιλητή. Η ρητορική χρησιμοποιήθηκε ως μέσο για την καταπολέμηση των αιρέσεων και τη στήριξη της ορθόδοξης πίστης. Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης και ο Δημοσθένης αποτέλεσαν παραδείγματα και πηγές έμπνευσης για τους τρεις Ιεράρχες.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

Οι παιδαγωγικές αρχές των τριών Ιεραρχών αποτυπώνονται στα περισσότερα έργα τους,αλλά ιδιαίτερα στις γνωστές διατριβές α) του Μεγάλου Βασιλείου: Πρός τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων β) του Ιωάννου του Χρυσοστόμου: Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα τέκνα.

Οι παραγωγικές αρχές των τριών Ιεραρχών αναφέρονται στην πολυδιάστατη και όχι στη μονόπλευρη αγωγή με ιδιαίτερη έμφαση στην ανθρωπιστική διάσταση της παιδείας και την ψυχική καλλιέργεια και όχι μόνο στη συσσώρευση γνώσεων Το παράδειγμα των γονέων και των δασκάλων με την προβολή τους ως προτύπων είναι ισχυρότερα από τη προφορική διδασκαλία. Η ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων συμβάλλει στην αποτελεσματική διδασκαλία με τη δύναμη της αμφίδρομης αγάπης μεταξύ διδασκόντων και μαθητών. Η ευχάριστη παιδαγωγική ατμόσφαιρα διευκολύνει τη μάθηση με τη συμμετοχή των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία. Η κατάλληλη επιλογή της ύλης που να είναι ανάλογη με το γνωστικό επίπεδο των μαθητών με την ενεργό συμμετοχή, τους οδηγούν στο σχηματισμό αυτόνομης προσωπικότητας ικανής να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο, επιλέγοντας το κατάλληλο επάγγελμα. Τελικός σκοπός της αγωγής κατά τους τρεις Ιεράρχες είναι η σύνθεση της ελληνικής πνευματικής παράδοσης με τα δόγματα της χριστιανικής θρησκείας και είναι αυτό που αποκαλούμε σήμερα ελληνο-χριστιανική αγωγή.

Για να τεκμηριώσουμε τις θέσεις αυτές των τριών Ιεραρχών θα παραθέσουμε μερικές ενότητες με την σταχυολόγηση των έργων τους:

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ

Κατά τον Μέγα Βασίλειον ο δάσκαλος οφείλει να είναι νόμος έμψυχος και κανών αρετής. Σύμφωνα με τον Γρηγόριον τον Θεολόγον ο δάσκαλος διδάσκει και καθοδηγεί περισσότερον με τα έργα παρά με τα λόγια: Άφωνον έργον κρείσσον απράκτου λόγου και συνεχίζει λέγοντας: ή μη δίδασκε ή δίδασκε δια του παραδείγματός σου,αλλιώς ότι κτίζεις με το δεξί σου χέρι το γκρεμίζει το αριστερό, για να καταλήξει με την αποστροφή: μισώ διδάγματα οις εναντίος λόγος. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι η ζωή και η πράξη του δασκάλου και όχι η απλή διδασκαλία είναι που οδηγεί την Παιδεία, δεχόμενος ότι τον παιδεύοντα ου των ρημάτων μόνον, αλλά και δια πραγμάτων παιδεύειν χρη.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ

Ο Μέγας Βασίλειος προτρέπει τους νέους να μελετούν επιλεκτικά τους Έλληνες ποιητές και φιλοσόφους αναφέροντας το παράδειγμα του κηπουρού: Καθάπερ της ροδωνιάς του άνθους δρεψάμενος τας ακάνθας εκκλίνομεν ούτω και επί των τοιούτων λόγων χρήσιμον καρπωσάμενοι, το βλαβερόν απορρίψωμεν. Τους καλεί επίσης να συναναστρέφονται και τους θύραθεν ποιητές και φιλοσόφους λέγοντας: και ποηταίς και λογοποιοίς και ρήτορσι και πάσιν ανθρώποις ομιλητέον, όθεν αν μέλλη προς την της ψυχής επιμέλειαν, ωφέλειαν τις έσεσθαι.

ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΑΓΑΠΗ-ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θέτει ως βάση της παιδείας την αμφίδρομη αγάπη δασκάλου και μαθητή λέγοντας: Ουδέν γαρ ούτω προς διδασκαλίαν επαγωγόν ως το φιλείν και φιλείσθαι, θεωρώντας ότι η άνθιση των διαπροσωπικών σχέσεων τίθεται ως προϋπόθεση για την επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων. Έθεσε έτσι τις βάσεις μιας προσωποκεντρικής αντιμετώπισης της διδασκαλίας, θεμελιώνοντας την παιδαγωγική του προσώπου, που εδράζεται στην ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ

Κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομον η αποφυγή ψόγου,η συνεχής ενθάρρυνση και ο έπαινος συντελούν στη δημιουργία ευχάριστης παιδαγωγικής ατμόσφαιρας που διευκολύνει την μάθηση: Θαυμαστός διδασκαλίας νόμος, μη μόνον επιτιμάν, αλλά και παρακαλείν και παραμυθείσθαι,κατά συνέπεια ο λόγος του δασκάλου πρέπει να είναι λόγος που διδάσκει παρά ελέγχει, που βάζει σε τάξη παρά που διαπομπεύει: ου γαρ εστίν ύβρεως αφορητότερον και μάλιστα δύναται δάκνειν ανθρώπινην ψυχήν.

Πρωτοποριακή για την εποχή του είναι και η ιδέα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου για την εμπλοκή παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου στη διαδικασία της μάθησης, θεωρώντας ότι το ήμισυ της διαδικασίας συντελείται από την αυτενέργεια των μαθητών: Ου των διδασκάλων εστί το παν, αλλ΄ει μη το πλέον, το γουν ήμισυ των μαθητών.

Ο Μέγας Βασίλειος υποστηρίζει το θετικό κλίμα στην απόδοση της διδασκαλίας λέγοντας: Βίαιον μεν μάθημα ου πέφυκεν παραμένειν, τα δε μετά τέρψεως και χάριτος εισδυόμενα μονιμότερα πως ταις ψυχαίς ημών ενιζάνει.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΩΣ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Η αγωγή των παιδιών και των νέων προσομοιάζει με την εργασία των καλλιτεχνών κατά τους τρείς Ιεράρχες. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος αναφέρει σχετικά με τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου: Αύτη μοι φαίνεται είναι τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών, άνθρωπον άγειν το ποικιλότατον ζώον και πολυτροπότατον, ο δε Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι η κλιμάκωση της αγωγής πρέπει να είναι συνεχής και προσεγμένη όπως το έργο των ζωγράφων και των γλυπτών, όπως εκεί έτσι και εδώ σκοπός είναι η κατασκευή ενός καλλιτεχνήματος. Επί πλέον θεωρεί ότι δεν υπάρχει άλλη καλλιτεχνική δημιουργία πιο μεγάλη από την αγωγή, γιατί με τι άλλο μπορεί να συγκριθεί η διάπλαση της ψυχής και της διάνοιας του ανθρώπου.

ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος συνιστά στους παιδαγωγούς να επιζητούν τη μάθηση και τη σοφία λέγοντας. Σοφισθείναι και ούτω σοφίσαι,γενέσθαι φως και φωτίσαι, εγγίσαι Θεώ και προσαγαγείν άλλους, αγιασθήναι και αγιάσαι, θεωρώντας ότι ο δάσκαλος πρέπει να μορφώνεται καθημερινά και ύστερα να μορφώνει τους άλλους.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι βασικές αρχές της ανθρωπιστικής παιδείας των κλασικών χρόνων χρειάζεται και σήμερα που η τεχνοκρατική,μεταμοντέρνα και μεταβιομηχανική κοινωνία προτάσσει τη συγκέντρωση πλούτου,έναντι της μόρφωσης και της καλλιέργειας της ψυχής, και σήμερα χρειαζόμαστε τον ορθολογισμό του Αριστοτέλη, την αντικειμενικότητα του Θουκυδίδη και την αυστηρότητα του Δημοσθένη για να αναλύσουμε τον κόσμο, να τον κατανοήσουμε και να έχουμε την τόλμη να τον διορθώσουμε. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι με τις επιλογές των τριών Ιεραρχών στήριξαν τη χριστιανική πίστη και λειτούργησαν ως ανάχωμα στις επιθέσεις των αιρέσεων.

Οι ιερομόναχοι κλεισμένοι τα κελιά τους κατά την περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας αντέγραφαν με προσοχή και επιμονή όλα τα έργα των αρχαίων Ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων, συντελώντας στη διάσωσή τους, θεωρώντας τα συναφή με τα δόγματα της χριστιανικής διδασκαλίας. Η εμπιστοσύνη και η συγγένεια των αρχαίων διδαχών με τις βασικές αρχές του χριστιανισμού, οδήγησε πολλές φορές σε τοιχογραφίες των φιλοσόφων στους παλαιούς χριστιανικούς ναούς, όπως είναι η ιερά μονή των Φιλανθρωπινών στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων, όπου στο δυτικό τοίχο του εξωνάρθηκα εικονίζονται επτά φιλόσοφοι και σοφοί της αρχαιότητας: Ο Πλάτων, Σόλων ο Αθηναίος, Θουκυδίδης, Πλούταρχος, Αριστοτέλης, Απολλώνιος Τυανεύς και Χίλων ο Λακεδαιμόνιος.

Η συμβολή των τριών Ιεραρχών στη στήριξη της χριστιανικής θρησκείας και στη σύνδεσή της με την αρχαία ελληνική διανόηση είναι διεθνώς αναγνωρισμένη και σε μας επίσημα εορταζόμενη σήμερα, από του νυν και έως τους αιώνας, αμήν!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Αργυρόπουλος Α. Το επαναστατικό μήνυμα των Τριών Ιεραρχών, Αθήνα 2009
  • Γιανναράς Χ. Το αλφαβητάρι της πίστης, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1983
  • Νικολαϊδης Α. Η κρίση υπό το φως της διδασκαλίας των Τριών Ιεραρχών εκδ. Γρηγόρης 2015
  • Κογκούλης Ι. Η διαπροσωπική εμπιστοσύνη στην Παιδαγωγική επικοινωνία διδάσκοντος και διδασκομένου και οι Τρεις Ιεράρχες, Θεσ/κη 1999
  • Μπαμπινιώτης Γ. Γλώσσα και Παιδεία στους 3 Ιεράρχες, Πανεπ. Κύπρου Λευκωσία 2004
  • Μέγας Βασίλειος. Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών οφελοίντο λόγων
  • Χρυσόστομος Ι. Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα τέκνα
  • iorhodoxitheologia blogspot.gr παιδαγωγικά άρθρα. Θέμα: Η συμβολή των τριών Ιεραρχών στα προβλήματα της σημερινής Παιδείας.