ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 93-95. Ταξίδι στην Εσθονία, στη Λετονία και στη Λιθουανία

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Οι τρεις βαλτικές χώρες, η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία, βρίσκονται σε ένα στρατηγικό σημείο ανάμεσα στην ανατολή και στη δύση. Ήδη από το μεσαίωνα ήταν το μήλο της έριδος για τους Γερμανούς και τους Δανούς φεουδάρχες, τους Πολωνούς, τους Σουηδούς, τους Ρώσους Τσάρους. Ο Henrik Sam και ο Kristian Salum καθηγητές αγγλικών στο ιστορικό Λύκειο του Ταλίν Gustav Adolph II (1631), μας μιλούν για τη «Βαλτική Τραγωδία» όπου υπέφεραν από τους Ναζί και τους Σοβιετικούς, τις στιγμές ευφορίας που έζησαν με την «επανάσταση του τραγουδιού» (1987-1991), την αποχώρηση των Σοβιετικών, τις αλλαγές που ακολούθησαν στην εκπαίδευση και τις νέες τεχνολογίες. Μας μιλούν για την προσπάθεια των ιστορικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων να ξαναγράψουν την ιστορία των χωρών τους με τα «Μουσεία Κατοχής» και τα «Μνημεία Ολοκαυτώματος», για τα 51 έτη του 20^ου αιώνα τα οποία έζησαν υπό την κατοχή των Ναζί και των Σοβιετικών.

93. Ταξίδι στην Εσθονία, η επανάσταση του τραγουδιού!

«Ο ΗΡΩΑΣ ΤΗΣ ΕΣΘΟΝΙΑΣ/ Γρήγορα ήρθε ο άνθρωπος της σοφίας/ που θα γήτευε το αίμα να μην τρέξει, και θα ακινητοποιούσε τον πόνο μαγικά./ Μην τρέξεις, Ω αίμα όπως το νερό/ μείνε ακίνητο, αίμα,  μέλι της ζωής,/ γιατί εσύ πηγή τρεχάμενη/ σπάζεις τους δεσμούς που σε ενώνουν;/ Ας σκληρύνεις λοιπόν αίμα σαν πέτρα/ πάγωσε όπως η βελανιδιά, γίνε άκαμπτο/ σαν μια πέτρα με φλέβες τριγύρω./ Ας σταματήσει η αιμορραγία, Ω Τάαρα!» (CANTO XX, ARMAGEDDON, Kirby, 1895, εσθονικό έπος αποτελούμενο από 19.000 στίχους).

Συνέντευξη με τον Henrik Sam και τον Kristian Salum, καθηγητές αγγλικών στο ιστορικό Λύκειο του Ταλίν Gustav Adolph II  από το 1631

Στην Ελλάδα μέχρι πρόσφατα δεν ακούγαμε την Εσθονία.

Η Εσθονία έχει ενάμιση εκ. πληθυσμό και η έκτασή της είναι όση αυτή της Ελβετίας. Ένα μεγάλο μέρος της γης μας καλύπτεται από δάση, διαθέτουμε την πρώτη ύλη για την παραγωγή του χαρτιού και του ξύλου, αλλά το 18% της συνολικής έκτασης είναι προστατευόμενες περιοχές. Στο παρελθόν η χώρα ήταν αγροτική και θέρετρο των αξιωματούχων του Σοβιέτ. Όμως μετά την πτώση του Σοβιέτ το 1991 αναπτύσσεται δραστικά με τον τουρισμό. Στο πρόσφατο παρελθόν συμπιεστήκαμε ανάμεσα σε δύο μεγάλα θηρία, τη Ρωσία και τη Γερμανία, αλλά διατηρήσαμε την πολιτισμική μας ταυτότητα. Ο σημερινός πληθυσμός βρίσκεται σε κάμψη γιατί πολλοί Ρώσοι έποικοι εργάτες που είχαν έρθει από το Σοβιέτ επιστρέφουν στη χώρα τους. Ο εποικισμός άλλαξε τη σύνθεση του πληθυσμού, σήμερα το 30% είναι Ρώσοι. Η ιστορία μας έχει διάρκεια μεγαλύτερη των πέντε χιλιάδων χρόνων, πάντα όμως είχαμε προβλήματα με κατακτητές. Το μεσαίωνα η Εσθονία κατακτήθηκε από Γερμανούς και Δανούς φεουδάρχες, αργότερα από Πολωνούς, Σουηδούς και ξανά από Ρώσους. Όλοι αυτοί οι πολιτισμοί άφησαν πίσω τους τις επιδράσεις τους.

Σε μια συνέντευξη που είχα πριν λίγες εβδομάδες στη Στοκχόλμη μου ανέφεραν ότι το πρώτο Σουηδικό πανεπιστήμιο θεμελιώθηκε στην Εσθονία.

Το πρώτο πανεπιστήμιο του Tartu ιδρύθηκε το 1632. Και το δικό μας σχολείο χτίστηκε από το Σουηδό βασιλιά Gustav Adolph II το 1631. Έως το τέλος του 18ου αιώνα, περίπου τα δύο τρίτα όλων των αγροτών στην Εσθονία μπορούσαν να διαβάσουν και, σύμφωνα με μία Απογραφή Πληθυσμού του 1881, το 90% των Εσθονών ήταν εγγράμματοι. Η Εσθονία παραχωρήθηκε στους Ρώσους Τσάρους το 1721. Οι Τσάροι κατείχαν την Εσθονία για περισσότερα από διακόσια χρόνια, μέχρι το 1918, που έγινε η πρώτη διακήρυξη για την πρώτη Δημοκρατία της Εσθονίας. Τότε σκοτώθηκαν και κάποιοι μαθητές του σχολείου μας που προέβαλαν αντίσταση. Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου το 1940 η Εσθονία καταλαμβάνεται από τους Σοβιετικούς, και το 1941 από τη ναζιστική Γερμανία για να περάσει και πάλι στα χέρια του Σοβιέτ το 1944. Μπορείτε να σκεφτείτε αυτό τον τόπο μέσα σε τρία χρόνια να περνάει από τα χέρια των Σοβιετικών στα χέρια των Ναζί και αντίστροφα;

Πριν λίγες μέρες επισκέφτηκα το «Μουσείο Κατοχής 1940-1991 της Ρίγας». Ήταν τραγικό τα αρχεία να παρουσιάζουν την ίδια χρονική στιγμή κάποιους Λετονούς αιχμάλωτους των Ναζί και άλλους Λετονούς αιχμάλωτους των Σοβιετικών.

Παρόμοια κατάσταση έζησαν και οι τρεις βαλτικές χώρες, η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία, η οποία είναι γνωστή ως «Η Βαλτική Τραγωδία». Όμως Από το 1987-1988 άρχισαν έντονες διεργασίες για την ανεξαρτησία μας. Έγιναν μεγάλες διαδηλώσεις που έμειναν γνωστές ως «η επανάσταση του τραγουδιού», ζήσαμε κάτι μοναδικό. Σε μια μονάχα συναυλία έλαβαν μέρος πεντακόσιες χιλιάδες άνθρωποι, δηλαδή το ένα τρίτο της χώρας! Το Σοβιέτ κατέρρευσε και η Εσθονία διακήρυξε την ανεξαρτησία της. Από την 1^η Ιανουαρίου 2011 είμαστε η 17^η χώρα που χρησιμοποιεί το Ευρώ.

(«Ταξίδι στην Εσθονία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 6’ λεπτών): Ταλίν μια μεσαιωνική πόλη (13ος-16ος αιώνας), Ο ρώσικος Καθεδρικός Alexander Nevsky (1894), Η Τραγωδία της Βαλτικής,  Κατοχή από τους Ναζί και τους Σοβιετικούς, Μουσείο Κα-Γκε-Μπε (KGB), Η Επανάσταση του Τραγουδιού (1989-1991), Εθνικός Δρυμός Põhja-Kõrvemaa, Φωτογραφίες

Πώς ήταν τα πρώτα χρόνια αυτής της ιστορικής αλλαγής;

Υπήρχε μεγάλη εφορία, ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους. Οι πιο ηλικιωμένοι έμεναν σιωπηλοί. Σήμερα το συναίσθημα και η πρακτική που επικρατεί είναι να βάλουμε την οικονομία μας να δουλέψει. Ίσως αργότερα τα πράγματα να αλλάξουν αλλά τώρα έτσι σκεφτόμαστε. Οι μεσήλικες παρατηρούν τις αλλαγές που γίνονται και δυσκολεύονται περισσότερο από τους νεότερους ανθρώπους. Κάποιοι ηλικιωμένοι άνθρωποι με ρωσική καταγωγή επιθυμούν την επιστροφή του Σοβιέτ, ακόμη κάθε χρόνο γιορτάζουν τις ρωσικές εθνικές γιορτές. Δεκαπέντε χρόνια μετά δεν υπάρχει η ίδια ευφορία, κάτι έχει αλλάξει, η ανεργία έχει αυξηθεί. Τα πρώτα χρόνια που άνοιξαν τα σύνορα οι άνθρωποι από τις γειτονικές ευρωπαϊκές χώρες έρχονταν να ψωνίσουν και να φύγουν, ήταν πολύ φθηνά για αυτούς. Σήμερα μένουν για να επενδύσουν σε εστιατόρια, στην ιδιοκτησία ακινήτων και γενικά στον τουρισμό. Άνοιξαν πολλά μαγαζιά, πουλάνε ακόμη και αλκοόλ κάτι που πριν ήταν αδιανόητο. Υπάρχει όμως ανεργία.

Πώς ήταν η εκπαίδευση πριν και μετά το Σοβιέτ; Εσείς εκείνα τα χρόνια ήσασταν μαθητές.

Κρατήσαμε τον πολιτισμό μας, επιμείναμε. Η γλώσσα μας έπαιξε καταλυτικό ρόλο, μοιάζει με τη φιλανδική-ουγγρική, αλλά η εσθονική είναι διαφορετική γλώσσα, τόσο διαφορετική που να διατηρήσει την πολιτισμική της ταυτότητα. Το πνεύμα της σοβιετικής εκπαίδευσης ήταν διαφορετικό. Οι εκπαιδευτικές αρχές που ακολουθούσαμε ήταν ο «ρώσικος κανόνας», στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών και στο αναλυτικό πρόγραμμα. Διδασκόμασταν διαφορετικά πράγματα, δηλαδή ότι ήταν ρωσικό ήταν καλό, οτιδήποτε άλλο ήταν άσχημο και κακό. Διδασκόμασταν μόνο ρωσικά, όχι άλλες ξένες γλώσσες. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η εκμάθηση όλων των γλωσσών είναι σημαντική. Αν δεν είχαμε ελευθερία στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών πώς θα επικοινωνούσαμε σήμερα; Κάτι άλλο που άλλαξε μετά την πτώση του Σοβιέτ είναι η διδασκαλία της ιστορίας. Τότε δεν μαθαίναμε τίποτα κατά του Σοβιέτ. Ακόμη και για την κατοχή της Εσθονίας από τους Ρώσους δεν μαθαίναμε τίποτα στα δικά μας σχολεία.

Μετά από την  πτώση του Σοβιέτ έγιναν σημαντικές αλλαγές. Η φοίτηση του δημοτικού αρχίζει από την ηλικία των επτά ετών έως τα έντεκα και συνεχίζουμε στο γυμνάσιο και στο λύκειο έως τα δεκαοχτώ. Για τους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και ειδικές ανάγκες υπάρχει η τάση ένα σχολείο για όλα τα παιδιά. Κάτι τέτοιο στο Σοβιέτ ήταν αδύνατον γιατί το σχολείο εκείνα τα χρόνια λειτουργούσε με τέτοιο τρόπο που τους απέκλειε, ήταν ένα σχολείο που έπρεπε να μαθαίνεις συγκεκριμένα πράγματα, αν δεν μπορούσες δεν είχες θέση εκεί πέρα. Μια άλλη σημαντική αλλαγή στα σχολεία μας είναι η χρήση των νέων τεχνολογιών. Από το 1997 ιδρύθηκε το Tiger Leap Foundation το οποίο με διάφορα προγράμματα όπως το Tiger Leap Program (1997-2000), το Tiger Leap Plus Program (2001-2005), το Learning Tiger (2006-2009), εισήγαγε σε όλα τα σχολεία της Εσθονίας μια  ευρυζωνική σύνδεση και διαρκή κατάρτιση για τη μεθοδολογία και τη χρήση των ΤΠΕ. Σήμερα οι μαθητές μας ηλικίας επτά ετών διδάσκονται προγραμματισμό ώστε να κατανοήσουν καλύτερα τις νέες τεχνολογίες! Μέσα από αυτές τις νέες τεχνολογίες πολλά εσθονικά σχολεία συνεργάζονται με ευρωπαϊκά σχολεία για μια πολυπολιτιστική Ευρώπη, αλλά ταυτόχρονα και τη διατήρηση της δικής μας πολιτιστικής ταυτότητας, για μια μικρή χώρα αυτή η ανάγκη είναι επιτακτική.

Τι θα θέλετε να πείτε στους Έλληνες;

Να έρθετε εδώ! Θα εντυπωσιαστείτε με τη χώρα μας, πόσο αναπτυχθήκαμε μέσα σε λίγα χρόνια. Η πρωτεύουσα μας το Ταλίν έχει μια μοναδική ομορφιά καθώς είναι μια καλά διατηρημένη μεσαιωνική πόλη, με μικρά δρομάκια, κάστρα, μεσαιωνικά κτίρια, αλλά και άλλα πολιτισμικά στοιχεία όπως είναι ο Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός Alexander Nevski που χτίστηκε από τον τσάρο Alexander III. Πολλές σημαντικές στιγμές της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας ιστορίας διαδραματίστηκαν σε αυτή την μικρή χώρα και σήμερα μπορείτε να τις ξαναζήσετε.

94. Ταξίδι στη Λετονία, 51 έτη κατοχής στον 20^ο αιώνα!

Η Λεττονία είναι μία από τις τρεις βαλτικές χώρες που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο προσαρτήθηκαν στην «Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών» (ΕΣΣΔ). Απέκτησε την ανεξαρτησία της από την ΕΣΣΔ τον Αύγουστο του 1991. Το 60% του πληθυσμού είναι Λετονοί. Όπως και στην Εσθονία σχεδόν το 30% είναι Ρώσοι, κυρίως σοβιετικοί εργάτες/έποικοι από την περίοδο της Σοβιετικής κατοχής. Σήμερα οι Λετονοί αναφέρονται επίσημα στη Σοβιετική κατοχή, την οποία δεν διαχωρίζουν από την κατοχή των Ναζί. Το «Μουσείο της Κατοχής της Λετονίας 1940-1991» (Museum of the Occupation of Latvia) διοικείται από ένα ιστορικό εκπαιδευτικό ίδρυμα και ερευνά, καταγράφει και εκθέτει αντικείμενα, αρχειακά έγγραφα για την περίοδο της 51έτους κατοχής του 20ου αιώνα από τη ναζιστική Γερμανία το 1941, και από την ΕΣΣΔ το 1944-1991. Το μουσείο αναφέρει ότι η αποστολή του είναι: «Να δείξει τι συνέβη στη Λετονία, στη γη και στους ανθρώπους, κάτω από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα από το 1940 έως το 1991». «Να υπενθυμίσει στον κόσμο τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από ξένες δυνάμεις εναντίον του λαού και του κράτους της Λετονίας». «Να θυμίζει τα θύματα της κατοχής: Όσους χάθηκαν, διώχθηκαν, βίαια απελάθηκαν ή διέφυγαν από την τρομοκρατία των καθεστώτων κατοχής». Για τις επισκέψεις στη Λετονία υψηλόβαθμα στελέχη των επισκεπτριών χωρών συνήθως περιλαμβάνουν μια επίσκεψη στο Μουσείο της Κατοχής. Παρά τις επιφυλάξεις, η Λετονία είναι η δεύτερη χώρα της Βαλτικής και η τέταρτη πρώην κομμουνιστική που υιοθετεί το ευρώ (1^η Ιανουαρίου 2014), μετά τη Σλοβενία το 2007, τη Σλοβακία το 2009 και την Εσθονία το 2011. Οι τρέχουσες εξελίξεις στην Ουκρανία ανησυχούν τις βαλτικές χώρες για νέα ενδεχόμενη ανάμιξη της Ρωσίας στην εσωτερική πολιτική ζωή. Στις 16 Μαρτίου 2014, ημέρα του δημοψηφίσματος για την αυτονομία της Κριμαίας, προγραμματίζονταν παρέλαση 5.000 Λετονών πρώην στρατιωτών των Ες-Ες στους δρόμους της Ρίγας.

(«Ταξίδι στη Λετονία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 7’ λεπτών): Η πόλη Ρίγα k’ ο ποταμός Νταουγκάβα, “Η παλιά πόλη Vecriga”, Αρ Νουβό – “η νέα τέχνη” τέλη 19ου αιώνα, Γερμανική k’ Σοβιετική Kατοχή, Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Salaspilis, Ολοκαύτωμα Rumbula k’ Γκέτο, Μουσείο κατοχής 1940-1991 (51 έτη κατοχής τον 20ο αιώνα), Εθνικός Δρυμός Gauja, Φωτογραφίες

Η εκπαίδευση στη Λετονία είναι δωρεάν και υποχρεωτική μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Το 1996 το ποσοστό εγγραφής στα σχολεία ήταν 96%. Στις αγροτικές περιοχές το 2006-2010 ένας αριθμός σχολείων έκλεισαν, οι εγγραφές στα εκπαιδευτικά ιδρύματα μειώθηκαν κατά 54.000 μαθητές, συνολικά η φοίτηση στα σχολεία μειώθηκε 10%. Πολλοί μαθητές διαρρέουν στο εξωτερικό. Το 2010 σύμφωνα με τα στοιχεία της ΟΥΝΕΣΚΟ, 4.720 μαθητές από τη Λετονία ήταν εγγεγραμμένοι στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στο εξωτερικό κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Ρωσία και τη Γερμανία.

95. Ταξίδι στη Λιθουανία, μεσαιωνικά κτίρια δίπλα στα μνημεία του ολοκαυτώματος!

H Λιθουανία τον 14ο αιώνα ήταν η μεγαλύτερη χώρα της Ευρώπης και έγινε ακόμη ισχυρότερη όταν οι Λιθουανοί μαζί με τους Πολωνούς συνέτριψαν τους Τεύτονες Ιππότες και συγκρότησαν το ισχυρότερο κράτος στην Ευρώπη. Οι Λιθουανοί ήταν ειδωλολάτρες και εκχριστιανίστηκαν μόλις το 1386. Η Λιθουανία βρέθηκε υπό ρωσική κυριαρχία (1795), γερμανική κατοχή (1915-1918), πολωνική κατοχή (1920), σοβιετική κατοχή (1940-1941), γερμανική κατοχή (1941-1944), και ξανά υπό σοβιετική κατοχή από το 1944 έως την ανεξαρτησία της  στις 11 Μαρτίου 1990. Η Λιθουανία συμπιέστηκε ανάμεσα στους Ναζί και τους Σοβιετικούς, έχοντας ταυτόχρονα θύματα και αιχμαλώτους και από τους δυο εισβολείς. Η ιστορία τον 20^ο αιώνα ξαναγράφεται. Το «Μουσείο των Θυμάτων της Γενοκτονίας» (Museum of Genocide Victims) στεγασμένο στην πρώην έδρα της Γκεστάπο και μετέπειτα έδρα της KGB-Κα-Γκε-Μπε προσπαθεί να διασώσει στοιχεία σχετικά με την 50ντάχρονη  σοβιετική κατοχή. Η λιθουανική νομοθεσία χρησιμοποιεί τον ακόλουθο ορισμό γενοκτονίας: «Άρθρο 1. Ενέργειες οι οποίες εννοούσαν τη φυσική εξόντωση του συνόλου ή μέρους των κατοίκων που ανήκουν σε κάποια εθνική, εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα».

(«Ταξίδι στην Λιθουανία, Βίντεο διάρκειας 7’ λεπτών): Η “Παλιά Πόλη” της Βίλνιους με τα 1447 ιστορικά κτίρια, Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία του Αγίου Πέτρου κ’ Παύλου, Η Αγία Άννα – διπλού γοτθικού ρυθμού, Τόπος σφαγής Ponary 100.000 ανθρώπων, Το Μουσείο των Θυμάτων της Γενοκτονίας (1992), Κάουνας Μουσείο Ολοκαυτώματος Ninth Fort

Το πρώτο ιστορικά τεκμηριωμένο σχολείο στη Λιθουανία ιδρύθηκε το 1387 στον καθεδρικό ναό της Βίλνιους. Η εκπαίδευση επηρεάστηκε από την εκχριστιανισμό, άλλα σχολεία προετοίμαζαν τους μαθητές για ιερείς και άλλα εκπαίδευαν τα παιδιά της αριστοκρατίας. Πριν από την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Βίλνιους το 1579, οι Λιθουανοί φοιτούσαν σε πανεπιστήμια της Κρακοβίας, της Πράγας και της Λειψίας. Σήμερα σύμφωνα με το σύνταγμα είναι υποχρεωτική η δεκαετής εκπαίδευση. Εκτός από τα δημόσια σχολεία οι γονείς και οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν άλλες σχολές όπως τις Montessori, Waldorf, Suzuki. Από το 1999 το 26% του προϋπολογισμού διατίθεται για την παιδεία. Το 90% των Λιθουανών μιλούν τουλάχιστον μία ξένη γλώσσα και οι μισοί δύο ξένες γλώσσες, κυρίως ρωσικά και αγγλικά. Ο μεγάλος όγκος των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στο εσωτερικό της χώρας, σε συνδυασμό με το υψηλό ποσοστό ομιλούντων δεύτερη ξένη γλώσσα συμβάλλει στην «διαρροή εγκεφάλων». Πολλοί επιλέγουν να μεταναστεύσουν. Από την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (2004) ο πληθυσμός της Λιθουανίας έχει μειωθεί περίπου κατά 180.000 άτομα.