ΛΙΚΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ/ΑΠΑΡΧΕΣ: Από την Εύφορη Ημισέληνο (12.000) στη Νεολιθική Ελλάδα και Ευρώπη (9000-4000), με επισκέψεις στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και στο Stonehenge (5.000-3.600). Ευρωασιατικά δίκτυα από τα Πετρογλυφικά του Αλτάι (12.000) έως τους τροφοσυλλέκτες των Φιλιππίνων σήμερα

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Η Νεολιθική εξάπλωση και οι πρώτοι μετανάστες: Από την Εύφορη Ημισέληνο, στο Αιγαίο στην Ελλάδα και στην Ευρώπη έως το Stonehenge

Συνεχίζουμε από εκεί που έχουμε σταματήσει στην προηγούμενη δημοσίευση με τις επισκέψεις στους χώρους που φιλοξενούν τις απαρχές των νεολιθικών εξελίξεων στην Άνω Μεσοποταμία, δηλαδή τους πρώτους αρχιτεκτονικούς λατρευτικούς χώρους της ανθρωπότητας στο Göbekli Tepe (12.000 χρόνων) και στο Karahan Tepe (11.800 χρόνων) και ένα από τους σημαντικότερους νεολιθικούς (ημι)αγροτικούς οικισμούς μόνιμης εγκατάστασης στο Çatalhöyük (9.500 χρόνων). Στην παρούσα δημοσίευση με δυο επισκέψεις στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα στη Συλλογή Νεολιθικών Αρχαιοτήτων και στο νεολιθικό μεγαλιθικό μνημείο Stonehenge στη Μεγάλη Βρετανία, επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε την νεολιθική εξάπλωση/νεολιθικοποίηση από το Αιγαίο ως τη βόρεια Ευρώπη, μια περίοδο περίπου 4.000 χρόνων. Εκτός από τα ευρωπαϊκά νεολιθικά δίκτυα γίνονται αναφορές και σε παράλληλα ευρασιατικά δίκτυα με τους ανθρώπους Ντενίσοβαν (Denisovan), τα Πετρογλυφικά της ΟΥΝΕΣΚΟ στα βουνά Αλτάι 12.000 χρόνων ως τους αυτόχθονες τροφοσυλλέκτες των Φιλιππίνων σήμερα! Στην επόμενη δημοσίευση θα επισκεφτούμε ένα από τα πρώτα Λίκνα του Ανθρώπινου Πολιτισμού (Cradle of Civilization) στη Μεσοποταμία/Ιράκ. Με τις επισκέψεις μας στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία, τη μελέτη των σύγχρονων αρχαιολογικών ιστορικών και άλλων βιβλιογραφικών πηγών, προσεγγίζουμε τη γέννηση και τις σχέσεις των πολιτισμών, αυτών των δραματικών εξελίξεων, ως συνέχεια, με άλλα λόγια όπως εκτυλίχθηκαν τότε και έτσι όπως θα πρέπει να τις βλέπουμε σήμερα.

«Η συνεχιζόμενη πληθυσμιακή αύξηση στην Εύφορη Ημισέληνο οδήγησε σε δραματικές μετακινήσεις, από το 7000 π.Χ. περίπου, ιδιαίτερα μετά την ανάπτυξη μιας πλήρως εξημερωμένης οικονομίας και τη χρήση κεραμικής. Αυτές κατευθύνθηκαν, μέσω δυτικής Ανατολίας, στα νησιά του Αιγαίου και την ηπειρωτική Ελλάδα, και προς τον βορρά, μέσω της Θράκης, στα Βαλκάνια. Ήταν πολλαπλές και κάποτε διασταυρώνονταν. Οι μετανάστες αγρότες χρειάστηκε να προσαρμοστούν σε νέα περιβάλλοντα όταν πέρασαν από το ξηρότερο ανατολικό στο υγρότερο δυτικό κομμάτι της Ανατολίας, και στη συνέχεια στα Βαλκάνια και τον κάτω Δούναβη, όπου είχαν να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερες δασικές εκτάσεις και υψηλότερες βροχοπτώσεις. Αυτό οδήγησε σε μια σταδιακή αρχιτεκτονική αλλαγή από τις συνωστισμένες κατοικίες φτιαγμένες από ψημένους στον ήλιο πλίνθους από λάσπη, τυπικές της κεντρικής Ανατολίας, στα ανεξάρτητα σπίτια από συμπιεσμένο χώμα και καλάμια, με ένα ή δύο δωμάτια, που βρίσκουμε στη βορειοδυτική Ανατολία, τη Θράκη και τα Βαλκάνια. Φαίνεται ότι η ανάγκη να γίνουν τέτοιες προσαρμογές επιβράδυνε το ρυθμό της πληθυσμιακής εξάπλωσης, έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι υπήρξε μια παρατεταμένη στάση της γεωργίας στην πεδιάδα του Ικονίου για 1500 χρόνια, ώσπου να προετοιμαστεί η επιτυχημένη κίνηση, γύρω στο 6500 π.Χ., στα δάση της δυτικής Ανατολίας.

Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ξεκάθαρο ότι η Κρήτη προσεγγίστηκε περίπου 500 χρόνια πριν την ηπειρωτική Ελλάδα, με προκεραμικό αποικισμό χρονολογημένο στο 7000 π.Χ. στην Κνωσό. Μια ξεχωριστή κίνηση Κεραμικής Νεολιθικής έφτασε στην ηπειρωτική Ελλάδα λίγο αργότερα, γύρω στο 6500 π.Χ., είτε από τη δυτική παράκτια Ανατολία ή απευθείας από τη Συροπαλαιστίνη μέσω θαλάσσης. Μαζί της ήρθε μια ερυθροβαφής ή στιλβωμένη κεραμική, κάποτε εμπίεστη, κι ένα πλήρως εξημερωμένο ρεπερτόριο δημητριακών, οσπρίων και ζώων της Εύφορης Ημισελήνου. Η παράδοση αυτή έπαιξε πιθανώς διαμορφωτικό ρόλο στον ακόλουθο νεολιθικό αποικισμό, μετά το 5800 π.Χ., της μεσογειακής ακτογραμμής της νότιας Ευρώπης, από την Αδριατική ως την Ιβηρία, από ανθρώπους που έφτιαχναν μια παραλλαγή εμπίεστων κεραμικών που ονομάζεται Ρυθμός του Κάρδιου (Cardial Ware) – επειδή χρησιμοποιούσε το ομώνυμο όστρακο για τη δημιουργία εμπίεστης διακόσμησης [βλ. τους χάρτες παρακάτω].

Ο νεολιθικός αποικισμός των Βαλκανίων, και απώτερα της βόρειας Ευρώπης, πήγασε επίσης από την Ανατολία, πιθανώς μέσω Θράκης και ανεβαίνοντας τη δυτική ακτή της Μαύρης Θάλασσας προς τον κάτω Δούναβη. Η κίνηση αυτή πραγματοποιήθηκε σε δύο διαδοχικές φάσεις – η παλαιότερη με μονόχρωμη κεραμική και η ύστερη με ερυθροβαφή και γραπτή κεραμική, συχνά λευκό σε κόκκινο. Οι παραδόσεις αυτές ταξίδεψαν μαζί με πολλά άλλα διακριτά τέχνεργα που συνδέουν το συνολικό σύμπλεγμα με την κεντρική Ανατολία. Μερικά από τα πιο ευρέως αναφερόμενα αντικείμενα είναι πήλινα λατρευτικά δοχεία με τρία ή τέσσερα πόδια, οστέινα κουτάλια και άγκιστρα, σφοντύλια από ψημένο πηλό, πήλινες σφραγίδες και πήλινα γυναικεία ειδώλια.» (Bellwood Peter, 2016, Οι πρώτοι μετανάστες, η αρχαία μετανάστευση σε παγκόσμια προοπτική, σσ. 241-242).

ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΤΩ: η διάδοση της γεωργίας από τη Νοτιοδυτική Ασία προς την Ευρώπη, μεταξύ 9600 π.Χ. και 3800 π.Χ., με χρονολογίες και διαδρομές διάχυσης. ΧΑΡΤΗΣ ΠΑΝΩ: Νεολιθική επέκταση της «κεραμικής Κάρδιου/Cardium» και ο πολιτισμός της «Γραμμικής Κεραμικής» σύμφωνα με την αρχαιολογία

Το «μεγάλο ποτάμι» της Ελλάδας είναι η θάλασσα: νεολιθικοποίηση

Η νεολιθική αγροτική επανάσταση λοιπόν έφτασε στην Ευρώπη ξεκινώντας περίπου 9000 χρόνια πριν, κατά την Προ-κεραμική Νεολιθική Β’ περίοδο, όταν αγρότες από την Εγγύς Ανατολή εισήλθαν στην ελληνική χερσόνησο από την Ανατολία κυρίως περνώντας από το Αιγαίο Πέλαγος και τα νησιά.  (Στη σύγχρονη ορολογία αντί του όρου «Εγγύς Ανατολή» χρησιμοποιούνται και οι όροι «Νοτιοδυτική Ασία» και «Δυτική Ασία»). Τα γενικά χαρακτηριστικά του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικοποίησης στην Ελλάδα και τα γενετικά χαρακτηριστικά των διατηρημένων καλλιεργειών των αρχαιότερων ελληνικών νεολιθικών τοποθεσιών παραπέμπουν σε προέλευση της Εγγύς Ανατολής μέσω της διαδρομής της Ανατολίας, με πολλαπλά κύματα νεολιθικών μεταναστών στην Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη (Pashou, Peristera; Drineas, Petros; Yannaki, Evangelia (2014). Maritime Route of Colonization of Europe).

Είδαμε στην προηγουμένη δημοσίευση κάποιες πολιτισμικές διεργασίες που εμφανίστηκαν την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο αλλά αυτές επιταχύνθηκαν με τις κλιματικές αλλαγές το τέλος της εποχής των παγετώνων και την άνοδο της θερμοκρασίας. Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου περίπου 12.000–8.000 χρόνια πριν, η Δυτική Ασία/Εγγύς Ανατολή αποτέλεσε τον πρωταρχικό χώρο ανάπτυξης της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της μόνιμης εγκατάστασης και των πρώτων δομών κοινωνικής οργάνωσης. Οι σημαντικότερες περιοχές με ενδεικτικούς νεολιθικούς πολιτισμούς εμφανίστηκαν στην Ανατολία, στη Λεβαντίνη ακτή, στη Μεσοποταμία και στο Ιρανικό Οροπέδιο, ενδεικτικά: Ανατολία (σημερινή Τουρκία) Göbekli Tepe (περ. 9.600–8.000 π.Χ.): Λατρευτικό κέντρο στη νοτιοανατολική Ανατολία, με μνημειώδη λίθινους κύκλους και στήλες, θεωρείται το αρχαιότερο γνωστό αρχιτεκτονικό ιερό στον κόσμο. Çayönü (περ. 8.800–6.800 π.Χ.): Πρωτοπόρος οικισμός με πρώιμη γεωργία, εξημέρωση ζώων και σύνθετη αρχιτεκτονική. Aşıklı Höyük (περ. 8.200–7.400 π.Χ.): Χωριό στην κεντρική Ανατολία με ευρήματα πρώιμης εξημέρωσης προβάτων και αρχέγονη ιατρική πρακτική, κρανιοχειρουργική. Çatalhöyük (περ. 7.400–6.000 π.Χ.): Μεγάλος οικισμός με περίπου 8.000 κατοίκους, κατοικίες με κοινά τοιχώματα, ημι-αγροτική οικονομία και τοιχογραφίες. Λεβαντίνη Ακτή (Συρία, Ισραήλ, Παλαιστίνη, Ιορδανία) Jericho (Τελ ες Σουλτάν) (περ. 9.000 π.Χ.): Ο αρχαιότερος οχυρωμένος οικισμός με πέτρινο πύργο και τείχη και πρώιμη καλλιέργεια δημητριακών. Ain Ghazal (Ιορδανία, περ. 7.200–5.000 π.Χ.): Μεγάλος οικισμός με ανθρωπόμορφα γλυπτά από γύψο και οργανωμένο αστικό σχεδιασμό. Raqefet Cave (Ισραήλ): Ενδείξεις πρώιμης ζυθοποιίας και τελετουργικών ταφών. Μεσοποταμία (Ιράκ – ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη) Tell Abu Hureyra (περ. 10.500–6.000 π.Χ.): Από τους πρώτους οικισμούς με εξημέρωση φυτών (σίτος, κριθάρι) και ζώων, όπως πρόβατα και γίδες. Tell Halula (περ. 8.000–7.000 π.Χ.): Μεγάλος οικισμός με ταφικές πρακτικές και κεραμική πριν την κεραμική φάση της νεολιθικής. Jarmo (βόρειο Ιράκ, περ. 7.000 π.Χ.): Πρωτογενής αγροτικός οικισμός με κεραμική και γεωργία.  Ιρανικό Οροπέδιο Tepe Guran (περ. 7.000 π.Χ.): Μικρός οικισμός με σπίτια από ωμόπλινθους και πρώιμη κεραμική. Tepe Sialk (περ. 6.000 π.Χ.): Νεολιθικός χώρος με συνεχή κατοίκηση, ευρήματα γεωργικής παραγωγής και ταφές. Έτσι η Ανατολία ξεχωρίζει για τη λατρευτική και την αρχιτεκτονική καινοτομία, η Λεβαντίνη για τις πρώιμες καλλιέργειες και τις οικιστικές δομές, η Μεσοποταμία για τη γεωργική επανάσταση, και το Ιρανικό Οροπέδιο για τη συμβολή στη διάδοση της κεραμικής και των αγροτικών πρακτικών προς την Ανατολή και τη Νότια Ασία.

Σε αντίθεση με αυτή την μακροχρόνια νεολιθική διεργασία στη Δυτική Ασία, οι συγγραφείς της μελέτης «Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου» (2016) παρατηρούν ότι η νεολιθικοποίηση στο Αιγαίο και την Ελλάδα ήταν σχετικά απότομη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προσαρμογής στο νέο περιβάλλον. «Πολύ έντονη αντίθεση υπάρχει μεταξύ των φαινομένων που παρατηρούνται στην Εγγύς Ανατολή και στα Βαλκάνια. Πράγματι, στην Εγγύς Ανατολή, οι πρόσφατες έρευνες απέδειξαν το αδόκιμο του όρου «νεολιθική επανάσταση» που διατύπωσε ο Childe στο παρελθόν και μπορούμε σήμερα να μιλούμε μάλλον για μια αργή και προοδευτική διαδικασία, της οποίας οι διάφορες φάσεις εξελίχθηκαν πρώτα, από τη 10η ώς την 6η χιλιετία, στην Εύφορη Ημισέληνο δημιουργία των πρώτων συνοικισμών, στη συνέχεια εξημέρωση φυτών και ζώων και αργότερα εμφάνιση νέων τεχνικών όπως η λείανση της πέτρας και το πλάσιμο της κεραμικής. Αντίθετα, στο Αιγαίο και στη Βαλκανική, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν γνωρίζουμε καμιά θέση ή στρώμα που να αντιστοιχεί σε τέτοιες μεταβατικές φάσεις. Από τη στιγμή που δημιουργούν τα πρώτα τους χωριά, όλες οι ανθρώπινες ομάδες φαίνεται να κατέχουν ήδη τα χαρακτηριστικά επιτεύγματα της Νεολιθικής: μόνιμους οικισμούς, τροφοπαραγωγική οικονομία, τεχνικές του λειασμένου λίθου και της κεραμικής. Επειδή άλλωστε αυτά τα επιτεύγματα τοποθετούνται σε περιόδους μεταγενέστερες από αυτές που προσδιορίστηκαν για την Εγγύς Ανατολή, είναι δύσκολο να αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι οι τεχνικές αυτές γεννήθηκαν εκεί και ότι διαδόθηκαν από αυτόχθονες πληθυσμούς που, σε πρώτο στάδιο, εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλία και στις γειτονικές περιοχές.

Οι πρώτοι νεολιθικοί οικισμοί του Αιγαίου και της Βαλκανικής παρουσιάζουν πάντως πρωτότυπα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αν και είναι εγκατεστημένοι, όπως και στην Εγγύς Ανατολή, στο σημείο επαφής διαφορετικών οικολογικών περιβαλλόντων τα οποία, με την απαρχή της οικονομικής διαφοροποίησης, εκμεταλλεύεται καλύτερα ο άνθρωπος, στο Αιγαίο, ωστόσο, καθοριστικό ρόλο παίζουν η θέση του οικισμού κοντά σε πηγές και, σε πολλές περιοχές, η επέκταση του δάσους […].

Φαινόμενα διάδοσης από την Εγγύς Ανατολή, με ή χωρίς μετακίνηση πληθυσμών, ή ακόμη απλής συγγένειας, μπορούν πιθανώς να εξηγήσουν την εμφάνιση της οικοδόμησης με πλίνθους στο μεγαλύτερο τμήμα του Αιγαίου. Πρόκειται, πράγματι, για μια τεχνική ανατολικού τύπου και, πιο συγκεκριμένα, στην παραλλαγή που περιλαμβάνει τη λίθινη κρηπίδα, λεβαντο-ανατολίτικου τύπου. Το ίδιο ισχύει για την εισαγωγή, στην ευρύτερη Βαλκανική, του ψημένου πηλού για την κατασκευή των σκευών, για την εισαγωγή ορισμένων καλλιεργημένων δημητριακών – μονόκοκκο και μαλακό σιτάρι; – που δεν φαίνεται να προϋπήρχαν στην Ευρώπη σε άγρια μορφή και για την εισαγωγή των εξημερωμένων αιγοπροβάτων, για τα οποία φαίνεται να ισχύει το ίδιο. Αντίθετα, άλλα στοιχεία, όπως η χρήση του αχυροπηλού στη Μακεδονία και τη Βαλκανική, καθώς και η ύπαρξη απλών τύπων σπιτιών στις ίδιες περιοχές, δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να προέρχονται από την Εγγύς Ανατολή. Το ίδιο ισχύει πιθανώς για την παρουσία ορισμένων καλλιεργημένων ειδών δημητριακών – δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι – καθώς και την εκτροφή του βοδιού και του χοίρου, τα οποία μπορεί να εξημερώθηκαν επιτόπου, εφόσον οι άγριοι πρόγονοί τους ζουν ακόμη στην Ευρώπη. Μπορούμε λοιπόν να προτείνουμε δύο λύσεις: είτε μια εξέλιξη τοπικού χαρακτήρα, είτε μια διάδοση από την κεντρική ή την ανατολική Ευρώπη.» (σσ. 129-131)

«Από την άλλη πλευρά, ο πολιτισμός είναι ενιαίος από την Εγγύς Ανατολή μέχρι τη Βαλκανική και την Ευρώπη: η κατοικία, ο τρόπος διαβίωσης, οι ταφικές συνήθειες και τα έθιμα, οι ίδιες οι προτιμήσεις παρουσιάζουν σε γενικές γραμμές βασικές ομοιότητες. Στα υλικά επιτεύγματα όμως, κυριαρχεί ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι στον τομέα των τεχνικών η ποικιλία και η συνύπαρξη: από τη μορφή των χωριών μέχρι τους τύπους των τάφων, από τους διακοσμητικούς ρυθμούς μέχρι τα ειδώλια και τα κοσμήματα, οι διαφορές είναι μεγάλες και εμφανίζονται συχνά στις ίδιες περιοχές. Τα επιτεύγματα αυτά χαρακτηρίζονται, τέλος, από την αυτονομία τους: οι ταφικές συνήθειες είναι ανεξάρτητες από τους τύπους των τάφων, τα διακοσμητικά συστήματα δεν έχουν την ίδια κατανομή με αυτή των τύπων των αγγείων και οι αλλαγές δεν συμπίπτουν ούτε μεταξύ τους ούτε με τις χρονολογικές διαιρέσεις.» (René Treuil, Pascal Darcque, Jean-Claude Poursat, 2015, Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, σσ. 172-173)

Πρόσφατες γενετικές αναλύσεις επιβεβαιώνουν τα παραπάνω αρχαιολογικά ευρήματα. Μια αρχαιογενετική μελέτη του 2016, με τίτλο «Πρώιμοι αγρότες από όλη την Ευρώπη που κατάγονται απευθείας από το Νεολιθικό Αιγαίο», μελέτησε δύο δείγματα Μεσολιθικής που συλλέχθηκαν από την τοποθεσία Θεόπετρα στην Ελλάδα και πέντε νεολιθικά δείγματα από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, τρεις από αυτούς από τη βόρεια ηπειρωτική Ελλάδα (θέσεις Ρεβένια, Παλιάμπελα και Κλείτος) και δύο από τη βορειοδυτική Ανατολία (θέση Barcın). Η μελέτη έδειξε ότι η γεωργία εξαπλώθηκε στην Ευρώπη κυρίως μέσω της δημικής διάχυσης (μετανάστευση πληθυσμών) και λιγότερο μέσω της διαπολιτισμικής διάχυσης (μετάδοση ιδεών, πρακτικών κτλ.) στους αυτόχθονες κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Ακόμη, οι πρώτοι αγρότες του Αιγαίου μοιράζονται έναν άμεσο γενετικό δεσμό με τους νεολιθικούς αγρότες σε όλη την Ευρώπη, ως το Stonehenge στη μεγάλη Βρετανία που θα επισκεφτούμε παρακάτω, και όλοι τους προέρχονταν τελικά από αγροτικές κοινότητες της δυτικής Ανατολίας. Η παραπέρα ανάλυση έδειξε ότι και τα πέντε νεολιθικά δείγματα του Αιγαίου τεκμηριώνει τη μετανάστευση των πρώιμων Ευρωπαίων αγροτών από το βόρειο Αιγαίο προς όλη την Ευρώπη (online: Hofmanová, Z. Et al. 2016, Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans). Μια άλλη αρχαιογενετική μελέτη του 2017, με τίτλο «Γενετική προέλευση των Μινωιτών και των Μυκηναίων», ανέλυσε 10 μινωικά και 4 μυκηναϊκά δείγματα και διαπίστωσε ότι και οι δύο πληθυσμιακές ομάδες μοιράζονταν τουλάχιστον το 75% της αυτοσωματικής καταγωγής τους με τους νεολιθικούς αγρότες της δυτικής Ανατολίας και του Αιγαίου, κοινώς γνωστοί ως οι Πρώιμοι Ευρωπαίοι Αγρότες/Early European Farmers (Lazaridis, I. et al., 2017 Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans).

Η νεολιθική λοιπόν περίοδος στην Ελλάδα που άρχισε περίπου 9000 χρόνια πριν σηματοδοτεί τη μετάβαση από τις κυνηγετικές-συλλεκτικές κοινωνίες σε πιο οργανωμένες, γεωργικές και μόνιμες εγκατεστημένες κοινότητες που κατασκευάζουν κεραμικά και αναπτύσσουν πρωτογενείς μορφές κοινωνικής οργάνωσης και αρχιτεκτονικής. Ένας από τους αρχαιότερους κατοικημένους νεολιθικούς χώρους στην Ελλάδα είναι το Σπήλαιο Φράγχθι (Franchthi Cave) 7000–3000 π.Χ., στην Αργολίδα. Η μακρά του χρήση καταδεικνύει τη μετάβαση από το κυνήγι και τη συλλογή τροφής στη γεωργία και την οικιακή παραγωγή. Βρέθηκαν σπόροι, εργαλεία από οψιανό της Μήλου και ταφές, ενδείξεις για πρώιμες εμπορικές επαφές και τελετουργικές πρακτικές. Ο οψιανός από τη Μήλο υποδεικνύει εκτεταμένο δίκτυο ανταλλαγών. Αυτοί οι πρώιμοι γεωργοί φαίνεται ότι εισήγαγαν εξημερωμένα είδη όπως ο σίτος και οι κατσίκες, άγνωστα προηγουμένως στην περιοχή. Στη Θεσσαλία, το Σέσκλο (Sesklo) 6850–4400 π.Χ. θεωρείται ένας από τους πρώτους πλήρως αγροτικούς οικισμούς στην Ευρώπη. Οι κάτοικοί του ζούσαν σε ορθογώνια σπίτια από πλίνθους πάνω σε πέτρινα θεμέλια, ενώ η κεραμική του με κόκκινο επίχρισμα και η τεχνική των πηλοπλίνθων έχουν έντονες ομοιότητες με τον οικισμό Ulucak Höyük. Η αρχική εγκατάσταση του Σέσκλου γύρω στο 6800–6500 π.Χ. συμπίπτει χρονικά με την εξάπλωση της γεωργίας από την Ανατολία. Κοντά στο Σέσκλο αναπτύχθηκε το Διμήνι (Dimini) 4800–3500 π.Χ., με πιο εξελιγμένη κοινωνική και αρχιτεκτονική οργάνωση. Ο οικισμός είχε κυκλικές περιβόλους και κεντρικό «μέγαρο», γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη αρχηγού ή ελίτ. Τα χαρακτηριστικά του, επίσης, ενδέχεται να φέρουν ανατολικές επιρροές. Στη Δυτική Μακεδονία, το Δισπηλιό (Dispilio) 5600–3000 π.Χ. αποτελεί μοναδικό παράδειγμα λιμναίου οικισμού με τις ξύλινες πλατφόρμες και τα σπίτια πάνω από τη λίμνη Ορεστιάδα να δείχνουν καινοτόμες κατασκευαστικές πρακτικές. Η ανακάλυψη της Δισπηλιώτικης Πινακίδας με χαραγμένα σύμβολα ενδέχεται να υποδηλώνει πρώιμη μορφή γραφής ή λογιστικής καταγραφής. Η Νέα Νικομήδεια (Nea Nikomedeia) 6200–5500 π.Χ., στην Ημαθία, είναι από τους αρχαιότερους νεολιθικούς οικισμούς με μόνιμα σπίτια, αποθηκευτικούς χώρους και τελετουργικά κτίσματα. Η κεραμική της φέρει ομοιότητες με εκείνη της Προκεραμικής Νεολιθικής της Ανατολίας, ενώ οι πασσαλόπηκτες κατοικίες και η παρουσία εξημερωμένων φυτών και ζώων ενισχύουν τη θεωρία της άμεσης σχέσης με τις πρώιμες κοινωνίες της Μικράς Ασίας. Το Αχίλλειο (Achilleion) 6400–5600 π.Χ. στη Θεσσαλία είναι σημαντικό για τα μεγάλου μεγέθους σπίτια και την ύπαρξη κοινών χώρων, γεγονός που υποδηλώνει συλλογική ζωή. Το Ραχμάνι (Rachmani) 5000–4000 π.Χ. ήταν οχυρωμένος οικισμός με ενδείξεις κοινωνικής πολυπλοκότητας και πιθανή ύπαρξη ηγετικής τάξης, κάτι που διαφαίνεται από τη διάταξη των κτισμάτων. Στη Θράκη, το Μακρύ (Makri) 5600–4500 π.Χ. είχε επαφές με τον πολιτισμό της Μικράς Ασίας, κάτι που διαπιστώνεται από τα κεραμικά και την τεχνοτροπία. Περισσότερα βλ. Νεολιθική περίοδο στην Ελλάδα: Perlès, C. (2001). The Early Neolithic in Greece: The First Farming Communities in Europe. Renfrew, C. (1972). The Emergence of Civilisation: The Cyclades and the Aegean in the Third Millennium BC. Θεοχάρης, Δ. Ρ. (2010). Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Τσούντας, Χρ. (1908). Αρχαιότητες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Βιτσώρου, Μ. (χ.χ.). Η Νεολιθική Θεσσαλία: Άνθρωποι και Καθημερινή Ζωή.

Με όλα αυτά τα ευρήματα στους ανεσκαμμένους νεολιθικούς οικισμούς, καταγράφεται η βαρύτητα της νεολιθικοποίησης στον ελληνικό χώρο, καθώς και ο ρόλος της ως ενδιάμεσου σταθμού για τη νεολιθικοποίηση της Ευρώπης. Βλ. το επόμενο βίντεο από πρόσφατη επίσκεψη στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα, ιδιαίτερα την αρχή με τις Προϊστορικές Αρχαιότητες και τη Συλλογή της Νεολιθικής Περιόδου, τον Κυκλαδικό Πολιτισμό και τον Προϊστορικό Πολιτισμό της Θήρας. (Οι μεταγενέστεροι περίοδοι του πολιτισμού στο βίντεο θα αναλυθούν αργότερα στην ενότητα για την Αξονική Εποχή/Axial Age).

ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΑ-ΣΥΛΛΟΓΕΣ: Προϊστορικές Αρχαιότητες, Έργα Γλυπτικής, Έργα Μεταλλοτεχνίας, Αγγεία και Μικροτεχνία, Αιγυπτιακές Αρχαιότητες, Κυπριακές Αρχαιότητες, βίντεο διάρκειας 145’ λεπτών: Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι ένα από τα σπουδαιότερα διεθνώς, φιλοξενεί πάνω από 11.000 εκθέματα που αποτυπώνουν την εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από τη νεολιθική εποχή έως τη ρωμαϊκή περίοδο. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ Η Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων ξεκινά με τη Νεολιθική περίοδο (6800–3300 π.Χ.), κατά την οποία καταγράφεται η μετάβαση από τους νομάδες τροφοσυλλέκτες στη μόνιμη εγκατάσταση, με ευρήματα από το Σέσκλο και το Διμήνι κ.ά. που αναδεικνύουν την ανάπτυξη της γεωργίας, της ναυσιπλοΐας και των πρώιμων κοινωνικών δομών. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο Κυκλαδικός Πολιτισμός (3200–1100 π.Χ.) Πρωτοκυκλαδική (3200–2000 π.Χ.): μεταλλουργία, πλοία, μάρμαρο – τα «τηγανόσχημα» σκεύη και ειδώλια με διπλωμένα χέρια. Μεσοκυκλαδική (2000–1600 π.Χ.): επαφές με Κρήτη, μινυακή κεραμική, ραμφόστομες πρόχοι. Υστεροκυκλαδική (1600–1100 π.Χ.): έντονη μινωική και αργότερα μυκηναϊκή επιρροή. Τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι και Φυλακωπή. ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός (1600–1100 π.Χ.), με κέντρο τις Μυκήνες, παρουσιάζεται μέσα από τα κυκλώπεια τείχη, τα ανάκτορα (Μυκήνες, Πύλος), τις ηγετικές ομάδες, τους θολωτούς τάφους (Ατρέα, Βαφειού), την ανάπτυξη της Γραμμικής Β’ γραφής και τις εμπορικές και πολιτισμικές διασυνδέσεις από την Εγγύς Ανατολή έως τη Δυτική Ευρώπη. Κατάρρευση: 13ος αι. π.Χ., αρχή γεωμετρικής εποχής. ΕΡΓΑ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Η Συλλογή Γλυπτών παρακολουθεί την εξέλιξη της ελληνικής γλυπτικής από την αυστηρότητα των αρχαϊκών κούρων και τις ανατολίζουσες επιρροές στα γυναικεία γλυπτά, τις κόρες του 7ου αιώνα π.Χ., μέχρι τη ρεαλιστική έκφραση της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής. Αρχαϊκή (700 π.Χ.): κούροι, δαιδαλικά ειδώλια, ανατολίζουσες επιρροές. κλασική (5ος–4ος αι.): έργα Φειδία, Πραξιτέλη, Πολύκλειτου, Αγοράκριτου. Έμφαση στην ανατομία, ιδεαλισμό και δημοκρατικό πνεύμα. Στην Κλασική Περίοδο (5ος-4ος αι.), η γλυπτική περνά στην αυστηρή και δυναμική απεικόνιση του σώματος, με χαρακτηριστικά έργα του Φειδία, του Πραξιτέλη, του Πολύκλειτου και του Αγοράκριτου, όπου η ανατομία και ο ιδεαλισμός ενσωματώνονται στο δημοκρατικό πνεύμα της εποχής. Στην Ελληνιστική Περίοδο (τέλος 4ου–1ος αι.) ρεαλισμός, θεματική ποικιλία, τοπικές σχολές. ρωμαϊκή (1ος π.Χ.–5ος μ.Χ.): αντίγραφα, προσωπογραφία, μαρμάρινες σαρκοφάγοι, νέες τεχνικές (π.χ. τραπεζοφόρα). ΕΡΓΑ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΣ Στη Συλλογή Μεταλλοτεχνίας, η πορεία της χάλκινης τέχνης διαγράφεται από τη Γεωμετρική Περίοδο με πολεμιστές-ήρωες και αναθηματικούς λέβητες, μέχρι τις μνημειακές μορφές των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Γεωμετρική (11ος–8ος αι. π.Χ.): ήρωες-πολεμιστές, τριποδικοί λέβητες. αρχαϊκή: εισαγωγές από Ανατολή, εργαστήρια (Άργος, Κόρινθος, Σπάρτη, Σάμος), μακεδονικά χαλκά. Κλασική–Ελληνιστική: Δίας/Ποσειδώνας Αρτεμισίου, Έφηβος Αντικυθήρων, καλλιτεχνική τυπολογία Πραξιτέλη και Λυσίππου. Έμφαση στη χύτευση, τελετουργικά σκεύη και κάτοπτρα. ΑΓΓΕΙΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ Η Συλλογή Αγγείων και Μικροτεχνίας αποτυπώνει την απαράμιλλη συνέχεια της ελληνικής κεραμικής από τον 11ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ., με δείγματα αττικού, κορινθιακού, λακωνικού και βοιωτικού ρυθμού. Από 11ο–4ο αι. π.Χ.: αδιάλειπτη εξέλιξη της ελληνικής κεραμικής. Σημαντικά ευρήματα από ιερά (Σούνιο, Άργος κ.ά.), Συλλογές Σταθάτου και Βλαστού. Χρυσά, αργυρά σκεύη, γυάλινα αγγεία, κοσμήματα. ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ Η μικρή σχετικά αλλά καταπληκτική συλλογή αποτυπώνει τον θεοκρατικό και συμβολικό χαρακτήρα της αιγυπτιακής τέχνης, τη βαθιά πίστη στη μετά θάνατον ζωή και την επιρροή των μυστηριακών τελετών στη δομή του αιγυπτιακού κράτους. Η Αιγυπτιακή Συλλογή εκτείνεται σε διαδοχικές φάσεις από την προδυναστική περίοδο (~5500 π.Χ.): πρώιμα ταφικά έθιμα, αγγεία και εργαλεία, πρωτοδυναστική – παλαιά βασιλεία (3100–2181 π.Χ.): σαρκοφάγοι, αναθήματα, «Κείμενα των Πυραμίδων», μέση βασιλεία (2055–1650 π.Χ.): ανάγλυφα, καθημερινά αντικείμενα, απεικονίσεις θεοτήτων, νέα βασιλεία (1550–1070 π.Χ.): αγάλματα φαραώ, ιερά σύμβολα, τελετουργικά σκεύη, ύστερη περίοδος – ελληνιστική – ρωμαϊκή (712 π.Χ.–395 μ.Χ.): μούμιες, μάσκες, στοιχεία ελληνορωμαϊκής επιρροή. Παράδειγμα πολιτισμικών επιρροών το ξύλινο ομοίωμα υπηρετρίας σε αιγυπτιακό τάφο ώστε να υπηρετεί τους βασιλιάδες μετά θάνατο, όπως και οι θυσιασμένοι υπηρέτες στους βασιλικούς τάφους της Ουρ στη Μεσοποταμία, βλ. την επόμενη δημοσίευση. ΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ Η ενότητα των Κυπριακών Αρχαιοτήτων εκτείνεται από την εποχή του χαλκού έως και τη ρωμαϊκή περίοδο και καταδεικνύει τον ρόλο της Κύπρου ως σταυροδρόμι πολιτισμών ανάμεσα στην Ανατολή και το Αιγαίο. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν τα γυναικεία ειδώλια και οι παραστάσεις της θεάς Αστάρτης. Η Αστάρτη (Astarte), θεά με καταγωγή από την Ιννάνα (Inanna) των Σουμέριων και τη Ιστάρ (Istar) των Ακκάδιων, υιοθετείται στην Κύπρο από τους Φοίνικες από τη μέση εποχή του χαλκού (περ. 1900–1600 π.Χ.) και συνδέεται με τη φύση, τη γονιμότητα και τον έρωτα. Στη μυθολογία της, αντικατοπτρίζεται η επιρροή των αρχαίων πολιτισμών της Μεσοποταμίας και της Ανατολικής Μεσογείου. Ως παράδειγμα για τη συνέχεια αυτών των πολιτισμών ηλικίας χιλιάδων χρόνων να αναφέρουμε την άποψη του γλωσσολόγου-αρχαιολόγου Gareth Owens ότι η θεά Αστάρτη της Κύπρου συνδέεται με τη Μινωική Αστάρτη και αυτό «ξεκλειδώνει» το μυστήριο του Δίσκου της Φαιστού: «Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι μιλάμε για θρησκευτικό κείμενο. Αυτό προκύπτει από τη σύγκριση που γίνεται με άλλες θρησκευτικές λέξεις, από άλλες επιγραφές από τα ιερά βουνά της Κρήτης και από άλλα κείμενα. Έχουμε λέξεις που είναι ακριβώς οι ίδιες», λέει και προσθέτει ο Όουενς: «Έχω την υποψία ότι ο Δίσκος της Φαιστού είναι ύμνος προ την Αστάρτη, τη θεότητα του έρωτα. Τέτοιες λέξεις όπως αυτές που αναφέρονται στο δίσκο βρέθηκαν και με μινωικά τάματα και, όπως συμβαίνει και με τα σημερινά τάματα, ο κόσμος κάνει μια προσευχή όταν δυσκολεύεται είτε για θέματα υγείας, είτε για προσωπικά προβλήματα. Ο άνθρωπος δεν αλλάζει τελικά». Εκτιμά, άλλωστε, ότι η μία πλευρά του Δίσκου της Φαιστού είναι αφιερωμένη στην έγκυο θεότητα και η άλλη στη Μινωική Αστάρτη (online: «Η θεά Αστάρτη πίσω από το μυστήριο του Δίσκου της Φαιστού»).

Για την Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής και Περιβαλλοντικής Αρχαιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Λίλιαν Καραλή, ήταν ακριβώς αυτές οι συνθήκες, δηλαδή η προσαρμογή του νεολιθικού αγρότη στον ελληνικό χώρο, η αφομοίωση των άλλων πολιτισμών και η συνεχής δυναμική σε ένα κομβικό γεωγραφικό χώρο, που μεταγενέστερα οδήγησαν στη λάμψη του ελληνικού πολιτισμού. «Ένα από τα βασικά ερωτήματα τα οποία απασχολούν τον προϊστορικό αρχαιολόγο είναι το ερώτημα γιατί. Στην προκειμένη περίπτωση το ερώτημα, τίθεται ως εξής: γιατί ο ελληνικός πολιτισμός θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους του κόσμου; Επειδή η ιστορία ξεκινά ήδη από πολύ παλιά και συγκεκριμένα από τη Νεολιθική περίοδο. Τότε παρατηρείται στον προελληνικό κόσμο μια δυναμική κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, η οποία δεν υπήρχε σε αυτήν την ένταση κατά τις προηγούμενες περιόδους και οφείλεται σε πολύπλοκη εξίσωση, δύο από τους πιο σημαντικούς συντελεστές της οποίας είναι το περιβάλλον και ο άνθρωπος. Ο νεολιθικός άνθρωπος διαχειρίστηκε με σοφία τους φυσικούς πόρους τους οποίους διέθετε η ελληνική φύση και δέχτηκε την επιρροή άλλων πολιτισμών, ώστε σταδιακά να αποκτήσει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα. Το παράδειγμα της Ελλάδας αποδεικνύει πως ο πολιτισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί στατικός και πως είναι δυνατό να αφομοιώσει ή να αφομοιωθεί ή ακόμη και να μεταβληθεί προς το καλύτερο ή το χειρότερο. Η μεταβολή προς το καλύτερο δηλώνεται με την μακροπρόθεσμη πρόοδο ή και μετεξέλιξη ενός πολιτισμού, όπως ακριβώς συνέβη στον ελληνικό χώρο αργότερα με την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού.» (Καραλή Λίλιαν, 2011, Νεολιθικός Πολιτισμός: Αναζητώντας ανθρώπινα ίχνη μέσα στο νεολιθικό περιβάλλον Ανατολής και Δύσης, σσ. 111-112). Αν δηλαδή τα Λίκνα του Ανθρώπινου Πολιτισμού (Cradle of Civilisation) αναδύθηκαν κυρίως δίπλα σε μεγάλα ποτάμια ζωογόνες δυνάμεις και μέσα επικοινωνίας και πολιτισμών — ο πολιτισμός στη Μεσοποταμία ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και τον Ευφράτη, ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού στον ποταμό Ινδό, ο Αιγυπτιακός πολιτισμός στον ποταμό Νείλο κτλ. — το μεγάλο ποτάμι που γέννησε τον πολιτισμό της Ελλάδας ήταν η θάλασσα.

Στη συνέχεια η νεολιθικοποίηση εξαπλώθηκε ως την άλλη άκρη της Ευρώπης. Και αν το Göbekli Tepe (11.600 χρόνια πριν) στην Άνω Μεσοποταμία ήταν μια αρχή, περίπου 7.000 χρόνια μετά (!), ο κύκλος με τις μεγαλιθικές δομές ολοκληρώνεται στη Μεγάλη Βρετάνια με τους μεγάλιθους του Stonehenge την τρίτη χιλιετία π.Χ.. Μια πρόσφατη γενετική έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Ecology and Evolution ρίχνει φως στην προέλευση των κατασκευαστών του Στόουνχεντζ. Η ομάδα των ερευνητών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Λονδίνου, με επικεφαλής τον Ian Barnes γνωστός για τη μελέτη του στη μοριακή παλαιοντολογία και τον Mark Thomas με ειδίκευση στη γενετική της ανθρώπινης εξέλιξης και της πολιτισμικής μετάδοσης, χρησιμοποίησε αρχαίο DNA 47 νεολιθικών σκελετών, ηλικίας 4.500 έως 6.000 ετών, και το συνέκρινε με σκελετούς κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Μεσολιθικής περιόδου. Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι οι πρώτοι κατασκευαστές του Stonehenge προέρχονταν από τον μεσογειακό κλάδο της ευρύτερης μετανάστευσης από την Ανατολία και το Αιγαίο, η οποία εισήγαγε τη γεωργία και άλλες καινοτομίες στη Δύση. Η μετανάστευση αυτή είχε δύο κύριες διαδρομές: ο βόρειος κλάδος ακολούθησε τον Δούναβη και τον Ρήνο προς την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, ενώ ο νότιος έφτασε μέσω Ελλάδας, Ιταλίας και Νότιας Γαλλίας (Selina B. et al., 2019, Ancient genomes indicate population replacement in Early Neolithic Britain, Nature Ecology & Evolution volume 3, pages765–771 (2019).

Στη Δυτική Ευρώπη οι μετανάστες συνάντησαν διαφορετικές κλιματικές συνθήκες, υλικά και περιβάλλοντα και εκεί ανέπτυξαν τη μεγαλιθική αρχιτεκτονική περίπου από 4500 π.Χ. και εξής, στη Βρετάνη, τη χερσόνησο της Ιβηρικής και τα Βρετανικά Νησιά αφήνοντας πάνω από 35.000 μεγαλιθικά μνημεία. Τα μνημεία αυτά κατασκευάστηκαν από τοπικά διαθέσιμα πετρώματα, όπως γρανίτη, ψαμμίτη (άμμος λιθοποιημένη), σχιστόλιθο και βασάλτη. Η επιλογή αυτών των υλικών δεν ήταν μόνο πρακτική αλλά και τελετουργική, καθώς η πέτρα προσέφερε διαχρονικότητα και συμβολισμό. Οι πρώιμοι νεολιθικοί οικισμοί της Ελλάδας υιοθέτησαν κυρίως πλινθοδομή και ξύλο, ενώ η μνημειακή αρχιτεκτονική στο Αιγαίο εμφανίζεται αργότερα, κατά την Εποχή του Χαλκού (περ. 3000–1100 π.Χ.), με την ανάπτυξη ανακτόρων και θολωτών τάφων.

«Το εύκρατο κλίμα της Ευρώπης ήταν εμπόδιο στην υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που είχε αναπτυχθεί σε μια περιοχή με ήπιους χειμώνες και ξηρά, ηλιόλουστα καλοκαίρια. Οι πρώτοι αγρότες ήταν προσαρμοστικοί και μέχρι το 3000 π.Χ. η γεωργία είχε εξαπλωθεί βόρεια μέχρι τη Σκανδιναβία. Οι πρώτες αγροτικές κοινότητες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια γύρω στο 6500 π.Χ. Καθώς οι βασικές καλλιέργειες, το σιτάρι και το κριθάρι, ήταν προέλευσης της Εγγύς Ανατολής, είναι πιθανό ότι ο γεωργικός τρόπος ζωής εισήχθη από αποίκους από την Ανατολία. Στη συνέχεια, η γεωργία εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη με ένα μείγμα μεταναστεύσεων μικρής κλίμακας από γεωργούς και την υιοθέτηση τεχνικών καλλιέργειας από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η γεωργία εξαπλώθηκε ταχύτερα στη Μεσόγειο Ευρώπη. Η εξάπλωσή του στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη εξαρτήθηκε από την ανακάλυψη στελεχών καλλιέργειας που ταιριάζουν στα πιο υγρά, ψυχρότερα κλίματα αυτών των περιοχών. Η εξάπλωση της γεωργίας στην εύκρατη Ευρώπη χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του Γραμμικού Πολιτισμού Κεραμικής στην κεντρική Ευρώπη περίπου 5600 π.Χ., που εξαπλώθηκε βόρεια από τα Βαλκάνια ακολουθώντας μια ζώνη γόνιμου και εύκολα επεξεργασμένου εδάφους. Μετά από μια παύση αρκετών αιώνων, η γεωργία έκανε μια νέα εξάπλωση στις υγρές και δροσερές θαλάσσιες περιοχές στη βόρεια-δυτική Ευρώπη.

Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, ελάχιστα ίχνη νεολιθικού οικισμού έχουν σωθεί πάνω από το έδαφος, αλλά στη δυτική Ευρώπη τα νεολιθικά μεγαλιθικά μνημεία, όπως οι θαλαμωτοί τάφοι και οι πέτρινοι κύκλοι, αποτελούν εξέχοντα χαρακτηριστικά του τοπίου. Οι αρχαιότεροι μεγαλιθικοί τάφοι χτίστηκαν περίπου 4300 και παρέμειναν σε χρήση ως κοινόχρηστοι χώροι ταφής για γενιές. Οι περισσότεροι μεγαλιθικοί τάφοι είναι αρκετά μέτριοι ώστε να έχουν χτιστεί από μικρής κλίμακας κοινότητες που βασίζονται σε συγγένεια, αλλά μερικοί, όπως ο τάφος Newgrange, χτίστηκαν περίπου το 3000 π.Χ. στην Ιρλανδία, αποτελούν απόδειξη της εξέλιξης πιο ιεραρχικών κοινωνιών, όπως των αρχηγών, που θα μπορούσαν να διοικήσουν την εργασία και τους πόρους ευρειών περιοχών. Τα στοιχεία για την εμφάνιση ιεραρχικών κοινωνιών γίνονται πιο κοινά στην ύστερη νεολιθική περίοδο. Στους πολιτισμούς Bell Beaker που αναπτύχθηκαν στη δυτική Ευρώπη τα ταφικά έθιμα του 2500 π.Χ. αντανακλούσαν την κοινωνική θέση με μια μειοψηφία τάφων που περιείχαν αγαθά κύρους, όπως χρυσά και χάλκινα στολίδια, ενώ οι περισσότεροι τάφοι περιείχαν απλά στολίδια, όπως λίθινα εργαλεία». (Haywood, J., 2015, Historical Altas of  ancient civilisations, σς. 94-95) Ας δούμε λοιπόν την εξάπλωση και την ολοκλήρωση της νεολιθικοποίησης στην Ευρώπη ακολουθώντας τις μεγαλιθικές δομές.

Χάρτης με όλα τα μεγαλιθικά μνημεία στη Δυτική Ευρώπη, αποτύπωση από τον καθηγητή Johannes Müller, Journal of Neolithic Archaeology, 25

Μεγαλιθικές δομές: Η επινόηση νοημάτων ως πραγματικοτήτων

«Μεγαλιθικές δομές. Μετά το τέλος της παγετώδους περιόδου, γύρω στο 9.600 π.Χ., η θερμοκρασία του πλανήτη άρχισε να αυξάνεται. Αυτές οι αργές αλλαγές συνέπεσαν με αλλαγές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων και στη σχέση τους με τη γη. Σε περιοχές όπου οι άνθρωποι μάζευαν λαχανικά, φρούτα και άγρια δημητριακά (σιτάρι, ρύζι, λινάρι) για αρκετές χιλιάδες – χρόνια, όπως η Νέα Γουινέα, η Ανατολική Ασία, η Δυτική – Ασία, η βορειοανατολική Αφρική και η Νότια Αμερική, οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν χωράφια, να παράγουν σοδειές και να αποθηκεύουν το πλεόνασμα. Το κλίμα και η βλάστηση της Μέσης Ανατολής και της ανατολικής Μεσογείου δημιούργησαν ένα φιλόξενο περιβάλλον για την εξημέρωση των φυτών και των ζώων και τη μετάβαση των ανθρώπινων κοινοτήτων στη μόνιμη εγκατάσταση. Το πέρασμα από το κυνηγετικό-τροφοσυλλεκτικό στάδιο στην μόνιμη εγκατάσταση και από την οργάνωση σε μικρές ομάδες στην ίδρυση κοινοτήτων φαίνεται να συνέβη σε διαφορετικές χρονικές στιγμές σε διάφορα μέρη του κόσμου, αλλά η πρωιμότερη αρχαιολογικά τεκμηριωμένη τέτοια μετάβαση πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της Δυτικής Ασίας που είναι γνωστή ως Γόνιμη Ημισέληνος. Σε άλλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της βορειοδυτικής Αφρικής και της Βόρειας Αμερικής, οι ποιμενικές κοινότητες μετανάστευαν εποχιακά με τα κοπάδια των ζώων, διαμένοντας σε ημιμόνιμα ή φορητά καταλύματα. Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν σε αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των ταφικών και τελετουργικών τους εθίμων των οικονομικών τους σχέσεων, της τέχνης τους και των αρχιτεκτονικών τους τεχνολογιών.

Στο πλαίσιο της μετάβασης προς τη μόνιμη εγκατάσταση, οι άνθρωποι σε διάφορα μέρη του κόσμου άρχισαν να δημιουργούν απλές αλλά και πιο σύνθετες μεγαλιθικές κατασκευές, στήνοντας ογκώδεις πέτρες (γνωστές ως menhir) –μερικές φορές μετακινώντας τες σε μεγάλες αποστάσεις- για να σηματοδοτήσουν έναν συγκεκριμένο τόπο. Σε ορισμένες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της Νότιας, της Ανατολικής και της Δυτικής Ασίας και της Ευρώπης, οι μεγάλιθοι συχνά συνδέονταν με ταφές. Ένας συνηθισμένος τύπος μεγάλιθου είναι το dolmen, ο οποίος αποτελείται από μία μεγάλη επίπεδη πέτρα που τοποθετείται ως στέγη πάνω σε δύο ή περισσότερες όρθιες πέτρες. Η κατασκευή μεγαλιθικών κατασκευών απαιτούσε τη συντονισμένη εργασία και κινητοποίηση πολλών ανθρώπων. Οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι οι τόποι που ορίζουν αυτές οι κατασκευές συνδέονταν με τελετουργίες. Ορισμένες μεγαλιθικές κατασκευές και διατάξεις λίθων φαίνεται ότι είχαν ημερολογιακή ή αστρονομική λειτουργία, όπως ο μεγάλος κύκλος λίθων που δημιούργησε ένας ποιμενικός λαός στη Nabta Playa στη βορειοανατολική Αφρική (σημερινή Αίγυπτος), περίπου το 6000 π.Χ. Στον χώρο πάντως βρέθηκαν επίσης ταφές ανθρώπων και βοοειδών.

GÖBEKLI TEPE Η πρόσφατα ανασκαμμένη θέση του Göbekli Tepe στη νοτιοανατολική Τουρκία βρίσκεται σε ένα επίπεδο ασβεστολιθικό οροπέδιο στις χαμηλότερες πλαγιές της οροσειράς του Ταύρου. Γύρω στο 9600 π.Χ. σε αυτή την τοποθεσία με την αφθονία πέτρας, οι ημινομαδικοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες κατασκεύασαν μια σειρά από ημιυπόγειες, καμπύλες και ορθογώνιες λίθινες κατασκευές. Τα έδρανα που κατασκευάστηκαν κατά μήκος των εσωτερικών τοίχων και η μεγάλη ποσότητα υπολειμμάτων άγριων ζώων υποδηλώνουν ότι στο εσωτερικό αυτών των κατασκευών πραγματοποιούνταν τελετουργίες και κοινές εορταστικές εκδηλώσεις. Τα υπολείμματα μη εξημερωμένων φυτών που εντόπισαν οι αρχαιολόγοι υποδηλώνουν ότι οι κατασκευαστές του Göbekli Tepe πιθανότατα δεν ασχολούνταν με τη γεωργία, αλλά ήταν νομάδες κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες» (σσ. 42-43, βλ. την προηγουμένη δημοσίευση).  

«Αν και χρονολογούνται αρκετά αργότερα από τις θέσεις στην Τουρκία, μνημεία αντίστοιχα με αυτά του Göbekli Tepe εντοπίζονται στο μεσογειακό νησί της Μάλτας και στη νότια Αγγλία [… ].

STONEHENGE To Stonehenge, στην πεδιάδα του Salisbury στο Wiltshire της νότιας Αγγλίας, από την πρώτη στιγμή της ιστορίας του, φαίνεται ότι σχετιζόταν με την καύση νεκρών, μερικές από τις οποίες έχουν ανασκαφεί. Αυτός ο μεγαλιθικός κύκλος χτίστηκε και ανοικοδομήθηκε επανειλημμένα για περισσότερα από χίλια χρόνια (2900-1500 π.Χ.), στο τέλος μιας περιόδου μεγαλιθικών οικοδομικών πρακτικών στη νεολιθική Ευρώπη. Νωρίτερα, οι αγροτικοί πληθυσμοί στη Βρετανία είχαν κατασκευάσει αρκετούς ομόκεντρους κύκλους με χώμα (αναχώματα), γνωστοί ως περικλείσματα με διαβάσεις. Τα κοινά συμπόσια πραγματοποιούνταν μέσα σε αυτά τα περικλείσματα και τα οστά των ζώων ρίπτονταν στις τάφρους. Το Stonehenge αναδύθηκε σε αυτό το τοπίο των κοινών συγκεντρώσεων και τελετουργιών των νεολιθικών Βρετανικών Νήσων, το οποίο φιλοξενούσε περισσότερους από εννιακόσιους λίθινους κύκλους. Το Stonehenge διατηρεί την εξέχουσα θέση του στη συλλογική φαντασία λόγω της αρχιτεκτονικής του πολυπλοκότητας, της φροντίδας εκ μέρους των κατασκευαστών του στην επιλογή και μεταφορά συγκεκριμένων λίθων και της εκφραστικής του μνημειακότητας.

Στο δεύτερο στάδιο, το οποίο υλοποιήθηκε κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. (2500-2000 π.Χ.), ένας διπλός δακτύλιος από όρθιους γαλαζωπούς λίθους (που ονομάστηκαν έτσι λόγω τους χρώματος και ζύγιζαν 5 τόνους ο καθένας) στήθηκε στο κέντρο του περικλείσματος με την τάφρο. Οι λίθοι αυτοί μεταφέρθηκαν από τους λόφους Preseli της Ουαλίας, σε απόσταση τουλάχιστον 386 χιλιομέτρων. Οι κατασκευαστές του Stonehenge χρησιμοποίησαν επίσης γαλαζωπό λίθο για να κατασκευάσουν πελέκεις, ίχνη των οποίων εντοπίστηκαν στον χώρο.

Στο τρίτο στάδιο δόμησης, οι κατασκευαστές χρησιμοποίησαν μονόλιθους από ψαμμίτη, πολύ πιο ογκώδεις από τους ασβεστόλιθους, για να σχηματίσουν ένα νέο κυκλικό περίκλεισμα αποτελούμενο από πέντε τρίλιθα. Το ψηλότερο από αυτά είναι 24 πόδια (7,32 μ.). Τα πέντε τρίλιθα ήταν τοποθετημένα σε πεταλόσχημη διάταξη απέναντι από ένα κενό στην κυκλική τάφρο που οδηγούσε σε έναν διάδρομο μήκους 35 ποδών (10,67 μ.). Στην τέταρτη και τελική φάση κατασκευής στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. (γύρω στο 1500 π.Χ.), το συγκρότημα απέκτησε τη σημερινή του διάταξη, όταν οι κατασκευαστές του αναδιοργάνωσαν τους γαλάζιους ασβεστόλιθους μεταξύ των τρίλιθων και του κύκλου από ψαμμίτη. Η ευθυγράμμιση του πετάλου των τρίλιθων και άλλων λίθων με τον ήλιο κατά το χειμερινό και θερινό ηλιοστάσιο οδήγησε στη θεωρία σύμφωνα με την οποία το Stonehenge είχε ημερολογιακή ή αστρονομική λειτουργία. Σε κάθε περίπτωση, η λειτουργία του Stonehenge εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διαμάχης μεταξύ των ερευνητών» (Robertson, Jean, Deborah Hutton, Omur Harmansah, and Rex Koontz, 2024, Η Ιστορία της Τέχνης: Μια Πλανητική Οπτική. σσ. 44-45).

Βεβαίως, υπήρχαν σημαντικοί λόγοι για τις διαφορετικές χρονικότητες· όταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες επέτρεψαν στο Göbekli Tepe να αναπτυχθεί, η βόρεια Ευρώπη βρισκόταν ακόμη στους παγετώνες (Ηλίας Δ. Μαριολάκος, Ομότιμος Καθηγητής Γεωλογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ελληνική Γεωμυθολογία (Βιβλίο Πρώτο-Τρίτο, 2018-2022, γεωλογικές μεταβολές και αντιστοίχιση με την ελληνική μυθολογία και την Κοσμογονία του Ησιόδου).

Οι αρχαιολόγοι και καθηγητές που έχουν ασχοληθεί δεκαετίες με την ανασκαφή και μελέτη του μεγαλιθικού μνημείου, ο Timothy Darvill και ο Mike Parker Pearson, κάνουν κάποιες γενικές παρατηρήσεις και ερμηνείες για εκείνους τους προϊστορικούς χρόνους. «Θα διαπιστώσετε ότι οι άνθρωποι στο παρελθόν έβλεπαν τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους, σκεφτόντουσαν τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους. Και τι είναι όλες αυτές οι κοσμολογίες; Αφορούν τον τρόπο με τον οποίο δομούμε το σύμπαν και τη θέση μας μέσα σε αυτό. Πώς σχετιζόμαστε με τον ουρανό; Πώς σχετιζόμαστε με το τοπίο; Πώς σχετιζόμαστε με τα πράγματα που παρατηρούμε—τις κινήσεις του ουρανού, τα ουράνια σώματα, το νερό, τη γη, τη θάλασσα, τη φωτιά, τα σύννεφα, τα πάντα. Πώς σχετιζόμαστε μαζί τους; Και τα ανθρώπινα όντα, ίσως αυτό που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι αυτό που διακρίνει τα ανθρώπινα όντα είναι η ικανότητά τους να δημιουργούν αυτές τις απίστευτα περίπλοκες ιστορίες για τη σχέση μεταξύ μας με τους εαυτούς μας, και  τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Για να δημιουργήσουμε αυτές τις ιστορίες, παίζουμε με αριθμούς, παίζουμε με μοτίβα, παίζουμε με κανονικότητες. Χρησιμοποιούμε κάθε είδους πράγματα για να δώσουμε νόημα στον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Και φυσικά στη συνέχεια αναπτύσσουμε και δίνουμε νόημα σε μια ολόκληρη σειρά μύθων μύθους, για τους οποίους  κάθε κοινωνία έχει κάποιο είδος μύθου για τη δημιουργία. Μπορείτε προφανώς να σχετιστείτε με αυτούς που έχουμε στον σύγχρονο κόσμο, αν ρίξτε μια ματιά για παράδειγμα στα πρώτα κεφάλαια της Βίβλου, υπάρχουν δύο αντικρουόμενοι μύθοι δημιουργίας: ο ένας εκ των οποίων τα ανθρώπινα όντα δημιουργήθηκαν έτσι απλά την έκτη ημέρα, ενώ ο άλλος λίγες σελίδες μετά λέει ότι οι άνθρωποι έγιναν από τον πηλό πουν πάρθηκε από τη γη, και έφτιαξαν τον αρσενικό θεό και το θηλυκό. Αυτοί οι διαφορετικοί διάφοροι τρόποι να κοιτάζουμε τους μύθους της δημιουργίας με οποιοδήποτε από αυτούς σχετίζονται με το νεολιθικό κόσμο, ίσως αυτό είναι ένα θέμα για μια άλλη συζήτηση.

Οι άνθρωποι πρέπει να λογοδοτήσουν στον εαυτό τους ως προς την καταγωγή τους και τους προγόνους τους, μερικές φορές οι προγονοί τους είναι μυθικά όντα, άλλοτε είναι φυσικές υπάρξεις, και άλλοτε είναι ζώα, βράχοι, φυτά ή άλλα στοιχεία του φυσικού κόσμου. Και αυτό που πρέπει να κοιτάξουμε στην προϊστορία είναι πού οι άνθρωποι εντόπιζαν την προέλευσή τους και ως μέρος αυτού πρέπει να δημιουργήσουμε σχέσεις μεταξύ μας, σχέσεις με τους εαυτούς μας και άλλα στοιχεία τα πράγματα που υπάρχουν γύρω μας. Τι ήταν απειλητικό; Τι διατηρεί τη ζωή; Τι μας παρέχει ευημερία; Τι είναι ο εχθρός μας; Πως αυτό λειτουργεί και τυπικά φυσικά πρέπει να δικαιολογήσουμε τον κύκλο της ζωής και του θανάτου—είτε ως γραμμική εξέλιξη, είτε ως κύκλο, είτε με κάποιον άλλο ενδιάμεσο τρόπο. Κάπου εδώ επιπλέον υπάρχει η ανάγκη να χαρτογραφηθεί η ροή του χρόνου και η σχέση των ανθρώπων με αυτόν. Και εδώ φτάνουμε στην ιδέα ενός ημερολογίου. Κάποιου είδους κανονικότητας, κάποιου είδους συμφωνημένου τρόπο σκέψης για το εξελίσσεται ο κόσμος από την άποψη του χρόνου. Με τα χρόνια, πολλοί προσπάθησαν να εντοπίσουν ένα ημερολόγιο μέσα στο Stonehenge. Είναι ένα από τα λίγα πράγματα που οι άνθρωποι συμφωνούν σε αυτό στο Stonehenge: ότι κάπου εκεί υπάρχει ένα ημερολόγιο. Το πρόβλημα είναι ότι κανείς δεν βρήκε πραγματικά ένα ημερολόγιο που να λειτουργεί.  Πολλοί άνθρωποι ντο επιχείρησαν, ο Norman Lockyer, o Gerald Hawkins, o Alexander Thom…». (Timothy Darvill, Βρετανός καθηγητής αρχαιολόγος που μελέτησε το μνημείο του Stonehenge πάνω από τριάντα πέντε χρόνια, Online: Prof. Timothy Darvill, Keeping Time at Stonehenge, A Megalithic Calendar Revealed)

«Το Stonehenge δεν είναι ένα μνημείο, χτισμένο σε μια στιγμή στην ιστορία, αλλά πολλά μνημεία που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων. Το να προσπαθείς να μελετήσεις τον πέτρινο κύκλο μεμονωμένα είναι καταδικασμένο σε αποτυχία και λάθος. Η κατανόηση του Stonehenge απαιτεί γνώση της πρώιμης μεσολιθικής χρήσης του Salisbury Plain, την επακόλουθη άφιξη αγροτικών κοινοτήτων εκεί καθώς και σε ολόκληρη τη Βρετανία, και τις ευρύτερες εξελίξεις στην κοινωνία της Ύστερης Νεολιθικής. Τα σχέδια μεγάλων αποστάσεων κινητικότητας και εμπορίου, καθώς και οι ευρέως διαδεδομένες αρχιτεκτονικές εξελίξεις και τα ταφικά έθιμα είναι ένα ουσιαστικό κλειδί για την κατανόηση της ανάπτυξης του πρώτου Stonehenge ως πέτρινου κύκλου και ως νεκροταφείου αποτέφρωσης. Η κατανόηση της μεταμόρφωσής του γύρω στο 2500 π.Χ. απαιτεί τη γνώση του πλαισίου του τοπίου του, για να κατανοήσουμε πώς αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος με κέντρο τον ποταμό Έιβον. Μπορούμε επίσης τώρα να εξετάσουμε τις κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που οδήγησαν στην παρακμή του Stonehenge. Πριν το κάνουμε αυτό, αξίζει να συνοψίσουμε πώς οι ανακαλύψεις του Stonehenge Riverside Project έχουν αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για το Stonehenge.

Πρώτον, έχουμε τώρα αρκετές περιπτώσεις όπου οι προϊστορικοί άνθρωποι προσάρμοσαν προϋπάρχοντα φυσικά χαρακτηριστικά στα πολιτιστικά τους σχέδια… Το Stonehenge μπορεί να γίνει κατανοητό ως ένα μνημείο ενοποίησης, που ενσωματώνει τις κοσμολογικές πτυχές της γης, του ήλιου και της σελήνης σε μια ενιαία οντότητα που ένωσε επίσης τους προγόνους του λαού της Βρετανίας με τη μορφή ουαλικών μπλε πέτρες/bluestones και αγγλικών sarsens». (Mike Parker Pearson, Βρετανός αρχαιολόγος που εργάζεται πολλά χρόνια στο μνημείο Stonehenge, Mike Parker Pearson, 2012, Stonehenge, Exploring the greatest stone age mystery, σσ. 341-342).

Είδαμε λοιπόν έως τώρα τα επιστημονικά ευρήματα που συνδέουν το Stonehenge με τους πρώιμους νεολιθικούς πολιτισμούς της Ανατολίας και του Αιγαίου ως μια συνέχεια από την Άνω Μεσοποτάμια, την Εύφορη Ημισέληνο. Όλες οι πρόσφατες γενετικές και αρχαιολογικές έρευνες από επιστήμονες όπως οι Ian Barnes, Mark Thomas, Wolfgang Haak, Zuzana Hofmanová, Iosif Lazaridis, Colin Renfrew, Timothy Darvill και Mike Parker Pearson, έχουν αποκαλύψει ισχυρές συνδέσεις μεταξύ των δημιουργών του Stonehenge και των πρώιμων νεολιθικών πολιτισμών της Ανατολίας/Δυτική Ασία και του Αιγαίου. Αναλύσεις αρχαίου DNA επιβεβαιώνουν ότι οι πρώτοι γεωργοί της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εγκαταστάθηκαν στη Βρετανία, κατάγονταν από τη Νεολιθική Ανατολία και το Αιγαίο (Haak et al., 2015, Hofmanová et al., 2016). Γενετικές έρευνες από τους Barnes και Thomas (Nature Ecology & Evolution) δείχνουν ότι οι κατασκευαστές του Stonehenge ήταν απόγονοι μεταναστών από τα παράλια της Μικράς Ασίας και το Αιγαίο, οι οποίοι έφτασαν στη Βρετανία μέσω της νότιας (μεσογειακής) διαδρομής περί το 4.000 π.Χ.. Όσον αφορά την εκτεταμένη μεγαλιθική αρχιτεκτονική πρακτική στην Ευρώπη, η καθηγήτρια Καραλή Λίλιαν προσθέτει κάποια στοιχεία: «Ετυμολογικά ο όρος μεγαλιθικός προέρχεται από τα ελληνικά και δηλώνει «μνημεία κατασκευασμένα από μεγάλους λίθους». Υπάρχουν δύο κύριοι τύποι μεγαλιθικών μνημείων, αυτά που σχηματίζονται από έναν ογκόλιθο (μονόλιθο /μονολιθικά /menhir) και αυτά που σχηματίζονται από περισσότερους ογκόλιθους (dolmen). Συνήθως τα κάλυπταν με σωρούς από μικρούς λίθους ή με χώμα (τύμβος).

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα υλικά προέρχονται από μακρινές πηγές και ικανό εργατικό προσωπικό είναι απαραίτητο για την κατασκευή τους. Πρόκειται για μνημεία εξαιρετικά ευμεγέθη, τα οποία μαρτυρούν κοινωνίες με οργάνωση, ιεραρχία και ισχύ. Ο μεγάλος αριθμός και η ευρύτερη γεωγραφική τους κατανομή υποδηλώνουν, αφενός, δημογραφική αύξηση και, αφετέρου, ισχυρές κοινές δοξασίες και πίστεις. Πρόκειται για αξιοσημείωτες αρχιτεκτονικές εφαρμογές μεγάλης κλίμακας που βρίσκονται στην Ευρώπη και στη βόρεια Αφρική.

Άμεσα συνδεδεμένη με τη μεγαλιθική τέχνη είναι η παρουσία των menhir τα οποία είναι γνωστά ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική αλλά βρίσκουν την πιο ολοκληρωμένη τους έκφραση στη Νεότερη Νεολιθική. Πρόκειται για λίθινες στήλες με σχετικά ομαλή επιφάνεια όπου χαράσσονται γραμμικά μοτίβα, ανδρικές μορφές με τόξα ή εγχειρίδια και γυναικείες μορφές με πλούσια κοσμήματα και έντονα τονωμένα τα στήθη. Πιθανότατα πρόκειται για την αναπαράσταση της γνωστής γυναικείας θεότητας, διάφορες εκφάνσεις της οποίας είναι γνωστές από τη Μέση Ανατολή και την Ανατολία. Τα αρχαιότερα βρέθηκαν στη βορειοδυτική Γαλλία, στην περιοχή του Locmariaquer. Στη νότια Ευρώπη, για παράδειγμα στην Κορσική, βρέθηκαν μονόλιθοι με σκαλισμένη ανθρώπινη μορφή, αληθινά αγάλματα, ενώ στην Μαγιόρκα και στην Μινόρκα βρέθηκαν μεγάλα ταφικά μνημεία και τάφοι. Χώροι λατρείας και ιερά ανευρέθησαν στην Σαρδηνία και, κυρίως, στην Μάλτα τα οποία χρονολογούνται κατά την 4η και 3η χιλιετία π.Χ. Στο εσωτερικό τους διακοσμούνται με σπείρες, γραμμικά, ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα μοτίβα.

Τα μεγαλιθικά μνημεία dolmen είναι επίσης χαρακτηριστικά της νεολιθικής δυτικής Ευρώπης. Ντολμέν ανευρίσκονται ήδη από την 5η χιλιετία έως και την αρχή της 2ης χιλιετίας (δηλαδή από την Μέση Νεολιθική έως την αρχή της εποχής των μετάλλων), στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη νότια και δυτική Γαλλία, στην Μ. Βρετανία, στην Σκωτία, στην Ιρλανδία, στο Βέλγιο, στην Ολλανδία, στην Γερμανία και στη Δανία. Υπάρχουν πολλοί κατασκευαστικοί τύποι και μορφές, συνήθως με ομαδικές ταφές πλούσια κτερισμένες με πελέκεις, κοσμήματα, όπλα και αντικείμενα από χαλκό. Οι προαναφερθείσες πρακτικές μαρτυρούν γενικότερη εδραίωση λατρευτικών τυπικών. Μνημεία, όπως το Stonehenge στην Αγγλία, επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας νεολιθικής λατρείας, η οποία σχετίζεται πιθανότατα με τα αστρικά σώματα αλλά και με την γνωστή Μητέρα θεά.» (Καραλή Λίλιαν, 2011, Νεολιθικός Πολιτισμός: Αναζητώντας ανθρώπινα ίχνη μέσα στο νεολιθικό περιβάλλον Ανατολής και Δύσης, σσ. 88-89).

Stonehenge/Στόουνχεντζ: Ένα προϊστορικό Μνημείο

Το όνομα «Στόουνχεντζ» (Stonehenge) σημαίνει «κρεμαστοί λίθοι». Το μνημείο προστέθηκε στον κατάλογο της UNESCO για την Παγκόσμια Πολιτισμική Κληρονομιά το 1986. Είοναι ένα σύνθετο ταφικό, τελετουργικό, αστρονομικό, ιεραρχικό μνημείο των ελίτ. Μεταξύ 3000 π.Χ. και 2000 π.Χ. οι άνθρωποι αυτοί ήταν πρώιμοι γεωργοί και κτηνοτρόφοι που ζούσαν σε μεγάλους οικισμούς. Ο Πάρκερ Πίρσον δίνει έμφαση ότι αυτοί οι πληθυσμοί είχαν ισχυρούς κοινούς λατρευτικούς και κοινωνικούς δεσμούς, που πιθανώς, όπως στο gobekli tepe, τους ώθησαν να κατασκευάσουν το μνημείο ως μνημείο αναφοράς. Ο ίδιος δηλώνει ότι «το Στόουνχεντζ πιθανότατα χτίστηκε από μια κοινωνία που προσπαθούσε να εδραιώσει την ταυτότητα και τη συνοχή της, συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν μέσα από τις πέτρες του». Επισκεφτήκαμε το προϊστορικό μνημείο στο Γουίλτσιρ της Αγγλίας. Αποτελείται από έναν κύκλο όρθιων λίθων, κάθε λίθος έχει ύψος περίπου 4 μέτρα, πλάτος 2 μέτρα και ζυγίζει περίπου 25 τόνους. Οι πέτρες αυτές αποτελούνται από δύο είδη πετρωμάτων: τις πέτρες σάρσεν (ένα είδος ψαμμίτη) και τις μπλε πέτρες (πυριγενή πετρώματα που μεταφέρθηκαν από την Ουαλία, σε απόσταση άνω των 240 μιλίων) και μια πρόσφατη έρευνα εντοπίζει πέτρες και από τη Σκωτία. Πιστεύεται ότι η κατασκευή του μνημείου έγινε σε διάφορα στάδια, με τα πρώτα στοιχεία του να χρονολογούνται γύρω στο 3000 π.Χ. και να συνεχίζονται έως το 1500 π.Χ. Σύμφωνα με τον Τίμοθι Ντάρβιλ (2006), αυτά τα στάδια καταδεικνύουν τη σταδιακή εξέλιξη της χρήσης του μνημείου το οποίο παρουσιάζει μια ευθυγράμμιση με τα ουράνια φαινόμενα, τα ηλιοστάσια. Οι λίθοι φαίνεται να ευθυγραμμίζονται με την ανατολή του ηλίου κατά το θερινό ηλιοστάσιο και τη δύση του ηλίου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, γεγονός που υποδηλώνει τη μεγάλη τελετουργική ή θρησκευτική του σημασία σε σχέση με τις κινήσεις του ήλιου.

Στις τελευταίες μελέτες δίνεται μεγάλη έμφαση στην ίδια την κατασκευή και τα υλικά του μνημείου και την προέλευση των Λίθων, καθώς αποτελείται από τις «μπλε πέτρες» που προέρχονται από την Ουαλία 240 μίλια μακριά, τους λίθους σάρσεν μεγαλύτεροι ψαμμιτικοί όγκοι πιθανότατα από την τοπική περιοχή Marlborough Downs, ενώ πρόσφατη έρευνα αποκαλύπτει ότι η «Πέτρα του Βωμού», μια βαριά πλάκα από ψαμμίτη, μεταφέρθηκε από τη βορειοανατολική Σκωτία, διανύοντας μια απόσταση 700-750 χιλιόμετρων. Το 2024, γεωχημικές αναλύσεις επιβεβαίωσαν ότι η Πέτρα του Βωμού δεν προέρχεται από την Ουαλία, όπως είχε αρχικά υποτεθεί, αλλά από την περιοχή Cairngorms στη βορειοανατολική Σκωτία (University College London, 2024). Η μεταφορά ενός τέτοιου φορτίου την περίοδο 2500-2020 π.Χ., χωρίς τη χρήση τροχών, υποδηλώνει τεράστιο επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης. Η πιθανή θαλάσσια μεταφορά μέσω των βρετανικών ακτών ενισχύει την άποψη ότι οι προϊστορικοί λαοί είχαν προηγμένες γνώσεις ναυσιπλοΐας.

Οι πιθανές λειτουργίες του Στόουνχεντζ είναι ποικίλες: (α) Αστρονομικό Παρατηρητήριο καθώς είναι ευθυγραμμισμένο με τα ηλιοστάσια: Κατά το θερινό ηλιοστάσιο, ο ήλιος ανατέλλει πάνω από τη Heel Stone. Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, η δύση του ηλίου ευθυγραμμίζεται με τον εσωτερικό κύκλο. Αυτό το χαρακτηριστικό δείχνει ότι το μνημείο πιθανότατα χρησιμοποιούνταν ως ημερολόγιο, βοηθώντας τους νεολιθικούς αγρότες να προγραμματίσουν τις καλλιέργειές τους. (β) Ταφικό και Τελετουργικό Κέντρο με αρχαιολογικές ανασκαφές που έχουν φέρει στο φως την καύση των νεκρών και ανθρώπινα λείψανα που προέρχονται από διάφορες περιοχές της Βρετανίας. Τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι οι νεκροί μεταφέρονταν στο Στόουνχεντζ για ταφή, γεγονός που το καθιστά πιθανό νεκροταφείο των ελίτ και για τελετές μνήμης και προγονικής λατρείας. (γ) Σύμβολο Ενοποίησης της Βρετανίας. Η μεταφορά λίθων από Σκωτία, Ουαλία και νότια Αγγλία ενισχύει την ιδέα ότι ήταν ένας τόπος και ενοποίησης των κοινοτήτων την ύστερη νεολιθική περίοδο. (δ) Κέντρο Θεραπείας ανθρώπινα λείψανα που βρέθηκαν στον χώρο φέρουν ενδείξεις ασθενειών ή τραυμάτων. Οι μπλε πέτρες είχαν πιθανώς θεραπευτικές ιδιότητες, σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες. Το 2025 αναμένεται μια σημαντική μελέτη για τη χρονολόγηση του μνημείου με τη χρήση εξελιγμένων μεθόδων ραδιοχρονολόγησης (British Archaeology Journal, 2025, New Radiocarbon Dating at Stonehenge). Ο αρχαιολόγος Τίμοθι Ντάρβιλ που επί 35 χρόνια μελετούσε το μνημείο αναφέρει τα υλικά που έχουν βρεθεί και μεταφερθεί από πολύ μακριά όπως το λαπίς λάζουλι και το κεχριμπάρι, αλλά επίσης συνδέει το μνημείο με τη μετάβαση στην Αίγυπτο περίπου το 2750 π.Χ. από το Σεληνιακό στο Ηλιακό Ημερολόγιο και την υιοθέτηση του, βλ. το παρακάτω βίντεο με την επίσκεψη στο μνημείο.

GREAT BRITAIN-STONEHENGE: Στόουνχεντζ, Μεγαλιθικά μνημεία, νεολιθικοποίηση Ευρώπη, νεολιθική περίοδο, βίντεο διάρκειας 19’ λεπτών. Μεγαλιθικά μνημεία – Stonehenge (πρώτοι ναοί και κοινά νοήματα), «όρθιες πέτρες, όρθιοι άνθρωποι ανάμεσα στη γη και στον ουρανό-ήλιο», ίδιες συντεταγμένες τα ιερά των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών Göbekli Tepe περίπου 12.000 χρόνια πριν και τα μεγαλιθικά ιερά των αγροτών του Stonehenge 7.000 χρόνια πριν, θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο, εκθεσιακός χώρος, μεταφορά από 240 μίλια μακριά από την Ουαλία, λοφίσκοι με τάφους, ένα ιερό συνάντησης και ένα ηλιακό παρατηρητήριο, η ανάγκη συνάντησης και κοινού οράματος, η ανάγκη συνάντησης των ανθρώπων και δημιουργίας κοινών νοηματοδοτήσεων προηγείται της ανάγκης της γεωργικής καλλιέργειας, η ανάγκη νοηματοδότησης του ανθρώπου, ο ορισμός νοήματος και το κενό της αβύσσου, το παράδειγμα των Γιορούμπα με την αυτοθυσία του Oba, η απώλεια νοηματοδότησης μας εκθέτει στο κενό, γη των προγόνων/ταφές, αστρονομικό παρατηρητήριο.

Νεολιθικές απεικονίσεις ζώων σε λίθινα και άλλα μνημεία: από το Göbekli Tepe (11.600 ετών) και το Çatalhöyük (9.500 ετών), έως τα πετρογλυφικά στα βουνά Altai μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO (12.000 ετών). Ευρασιατικά προϊστορικά δίκτυα, η κληρονομιά των Ντενίσοβαν/Denisovan διευρύνουν τη σκέψη μας, από τα πετρογλυφικά του Αλτάι έως τους Σέρπα του Θιβέτ/Νεπάλ και τους σύγχρονους τροφοσυλλέκτες στις Φιλιππίνες

Ανά τον κόσμο έχουν βρεθεί ποικίλα νεολιθικά μνημεία. Στην Ουκρανία για παράδειγμα έχουν εντοπιστεί εντυπωσιακές νεολιθικές και παλαιολιθικές κατασκευές, οι οποίες στηρίζονταν σε βάσεις από χαυλιόδοντες και οστά μαμούθ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι οικισμοί του Μεζιρίχ (Mezhyrich), του Γκοντσί (Gontsy), της Τρυπαλία (Tropyliya) και της Μιζίνη (Mezhyn). Οι κατασκευές αυτές χρονολογούνται περίπου από το 15.000 έως 12.000 π.Χ. και θεωρούνται από τα παλαιότερα δείγματα αρχιτεκτονικής με χρήση οστών μεγάλων θηλαστικών. Η χρήση χαυλιόδοντων μαμούθ ως κύρια δομικά στοιχεία μαρτυρά την ευρηματικότητα και την προσαρμοστικότητα των κυνηγών της Εποχής των Παγετώνων. Αντίστοιχα, αν και δεν υπάρχει άμεση απόδειξη σύνδεσης ανάμεσα στο Göbekli Tepe και το Στόουνχεντζ, οι ομοιότητες στη δομή, στη λειτουργία και στην κοινωνική οργάνωση των κατασκευαστών τους υποδηλώνουν ότι αυτά τα μνημεία αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης παράδοσης, όπου η λατρεία και η κοσμολογία έπαιζαν κεντρικό ρόλο στη ζωή των προϊστορικών κοινωνιών.

Εδώ εστιάζομε στις συγγενείς απεικονίσεις των ζώων στα μεγαλιθικά και μη μνημεία των αρχαιολογικών χώρων που επισκεφτήκαμε, τα ιερά Göbekli Tepe και Karahan Tepe στην Άνω Μεσοποταμία, τις τοιχογραφίες στον νεολιθικό οικισμό Çatalhöyük στην Ανατολία, το λίθινο κύκλο του Στόουνχεντζ στη Μεγάλη Βρετανία, τα Πετρογλυφικά Συγκροτήματα της ΟΥΝΕΣΚΟ στα βουνά Αλτάι στην Ασία – όλα αυτά χαρακτηριστικά παραδείγματα των προϊστορικών πολιτισμών που δημιούργησαν παραστάσεις με ζώα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν αυτές οι απεικονίσεις των ζώων ως μια συνέχεια της ανθρώπινης σκέψης, της πολιτισμικής έκφρασης και της παράδοσης που καταγράφεται στις τοιχογραφίες των παλαιολιθικών σπηλαίων. Τα κύρια πνευματικά ζώα (main spiritual animals) όπως απεικονίζονται στο Göbekli Tepe, στο Çatalhöyük και στα πετρογλυφικά του Αλτάι (και αργότερα τα deer stones) είχαν σημαντικό ρόλο στις αρχαίες πεποιθήσεις, συμβολίζοντας την καθημερινότητα αλλά και τον σαμανισμό, τη μεταμόρφωση και τη μετά θάνατον ζωή. Στο Göbekli Tepe (9600 π.Χ.), οι γύπες συνδέονταν με τον θάνατο και το ταξίδι της ψυχής, ενώ τα φίδια, οι αλεπούδες, οι αγριόχοιροι και τα μεγάλα αιλουροειδή αντιπροσώπευαν την αναγέννηση, το χάος και τη δύναμη. Στο Çatalhöyük (7500 π.Χ.), οι λεοπαρδάλεις ήταν σύμβολα σαμανικής ενέργειας, οι ταύροι αντιπροσώπευαν τη γονιμότητα και τη δύναμη, ενώ οι γύπες σχετίζονταν με τα ταφικά τελετουργικά. Τα πετρογλυφικά του Αλτάι (Σιβηρία, Μογγολία, Καζακστάν) απεικόνιζαν ελάφια με μεγάλα κέρατα ως ουράνιους οδηγούς, άλκες ως προστάτες, άλογα ως σύμβολα ελευθερίας και αρκούδες ως πνεύματα προγόνων. Σε όλους αυτούς τους πολιτισμούς που επισκεφτήκαμε, τα ζώα ήταν βαθιά συνδεδεμένα με τις πνευματικές πρακτικές, τις κυνηγετικές παραδόσεις και τις πεποιθήσεις για τη ζωή, τον θάνατο και τον αόρατο κόσμο.

Το Göbekli Tepe και τα πετρογλυφικά του Μογγολικού Αλτάι παρουσιάζουν κοινά συμβολικά μοτίβα και σε κοντινές χρονολογικές περιόδους, και τα δύο περίπου 12.000 χρόνια πριν, όπως ζώα, αφηρημένα σύμβολα και ανθρωπόμορφες φιγούρες, αλλά διαφέρουν στη θεματολογία και τον σκοπό. Στο Göbekli Tepe, κυριαρχούν αρπακτικά ζώα (λιοντάρια, όρνεα, φίδια), συμβολίζοντας πιθανώς θρησκευτικές και κοσμολογικές πεποιθήσεις, ενώ στο Αλτάι εμφανίζονται κυρίως φυτοφάγα ζώα (ελάφια, αίγαγροι, άλογα), συχνά σε σκηνές κυνηγιού ή σαμανιστικών τελετών. Επιπλέον, το Göbekli Tepe διαθέτει μοναδικά ανάγλυφα ανθρωπίνων μορφών χωρίς κεφάλια, ενώ στο Αλτάι συναντώνται φιγούρες με ακτίνες γύρω από το κεφάλι, πιθανώς συμβολίζοντας τον ήλιο ή σαμάνους. Παρότι δεν υπάρχουν αποδείξεις για άμεση σχέση μεταξύ των δύο, οι ομοιότητες σε συμβολικά θέματα απεικονίζουν κοινούς τρόπους πρώιμης κατανόησης του κόσμου από διαφορετικούς παράλληλους χρονικά προϊστορικούς πολιτισμούς της Ευρασίας. Πέρυσι, στη Μογγολία είχα επισκεφθεί αυτά τα πετρογλυφικά βλ. το βίντεο που ακολουθεί με τις απεικονίσεις ζώων, το σαμανισμό και την μακραίωνη οικουμενική πρακτική της οστεομαντείας (oracle bone).

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Έρημος Γκόμπι, Κεντρική και Βόρεια Μογγολία, βίντεο διάρκειας 42’ λεπτών: Έρημος Gobi Flaming Cliffs ή BainDzak ανακάλυψη αυγών δεινοσαύρων από τον Αμερικανό παλαιοντολόγο Roy Chapman Andrews που ενέπνευσε τον ρόλο του Ιντιάνα Τζόουνς, πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000-3.000 ετών, στη σκιά των Ιμαλαίων η έρημος Γκόμπι και οι αμμόλοφοι Khongoryn.

Ακολουθούν αρχαιολογικά ευρήματα και γενετικές μελέτες αλλά και πιθανές ερμηνείες που εντοπίζουν και εικάζουν ευρω-ασιατικά προϊστορικά δίκτυα επικοινωνίας. Το Göbekli Tepe στην Άνω Μεσοποταμία και τα Πετρογλυφικά Συγκροτήματα του Μογγολικού Αλτάι παρουσιάζουν αξιοσημείωτα συμβολικά και καλλιτεχνικά στοιχεία που ενδέχεται να υποδηλώνουν μακροχρόνια πολιτιστική διάχυση ή παράλληλη ανάπτυξη λατρευτικών εικονογραφιών στην προϊστορική Ευρασία. Ο Andrew Collins και άλλοι ερευνητές έχουν υποστηρίξει την πιθανότητα σύνδεσης των ανεπτυγμένων πολιτισμικά ασιατικών προϊστορικών πληθυσμών Denisovan στα βουνά Αλτάι με τους κατασκευαστές του Göbekli Tepe, προτείνοντας ότι οι προχωρημένες συμβολικές παραδόσεις μπορεί να ξεκίνησαν από την Κεντρική Ασία και να διαδόθηκαν δυτικά. Η αρχαιολογική ανακάλυψη αντικειμένων στη Σπηλιά Denisovan, συμπεριλαμβανομένων περίτεχνων εργαλείων από οστά και λίθινων κατασκευών, υποδηλώνει συμβολική σκέψη εφάμιλλη με αυτή του Homo sapiens (Reich, D. et al., 2010, Genetic Evidence for Archaic Admixture in Eurasia, Nature, 468, 1053-1060). Παρότι δεν υπάρχει άμεση απόδειξη πολιτιστικής αλληλεπίδρασης, τα κοινά καλλιτεχνικά και συμβολικά μοτίβα μεταξύ Göbekli Tepe και των πετρογλυφικών υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός εκτεταμένου, διασυνδεδεμένου προϊστορικού πνευματικού κόσμου στην Ευρασία. Το βέβαιο είναι ότι το Gobekli Tepe δεν ήταν μια (ασύνδετη) αρχή αλλά η συνέχεια των πολιτισμών της εποχής του.

Είναι ωραίο να ανακαλύπτεις τη γνώση εκ νέου, ξαφνικά, έτσι ο κόσμος γεννιέται ξανά γίνεται νέος, πέρυσι στα βουνά Αλτάι στη Μογγολία και τους αυτόχθονες στις Φιλιππίνες, φέτος στο Γκιομπεκλί Τεπέ στην Άνω Μεσοποταμία και πώς αυτά να συνδέονται μεταξύ τους! Υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα, γενετικές μελέτες που παραθέτω, όπως και ερμηνείες. Διάβασα για παράδειγμα το βιβλίο του Andrew Collins (2018) «The Cygnus Key: The Denisovan Legacy, Göbekli Tepe, and the Birth of Egypt», σε αυτό υποστηρίζει ότι οι Ντενίσοβαν/Denisovan—ένα εξαφανισμένο είδος ανθρωπίδων—έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των πρώιμων ανθρώπινων πολιτισμών, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής των μνημειακών τοποθεσιών όπως το Göbekli Tepe. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα ο Collins τονίζει ότι οι Denisovan διέθεταν προηγμένες τεχνολογικές, πολιτισμικές και γνωστικές ικανότητες, οι οποίες μεταδόθηκαν στους Homo sapiens. Αυτή η γενετική και πολιτιστική αλληλεπίδραση οδήγησε σε σημαντικές εξελίξεις στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο Collins θεωρεί ότι ο περίπλοκος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και οι αστρονομικές ευθυγραμμίσεις του Göbekli Tepe αντανακλούν τη γνώση και τις παραδόσεις των Denisovan.

Ας δούμε όμως πρώτα τα αρχαιολογικά και τα γενετικά ευρήματα. Το 2010, οι αρχαιολόγοι ανακοίνωσαν την ανακάλυψη ενός οστού δακτύλου μιας νεαρής γυναίκας που βρέθηκε στο σπήλαιο Denisovan στα βουνά Αλτάι της Σιβηρίας, μια σπηλιά που κατοικήθηκε επίσης από τους Νεάντερταλ και τους σύγχρονους ανθρώπους. Το μιτοχονδριακό DNA (mtDNA) του οστού του δακτύλου έδειξε ότι είναι γενετικά διακριτό από τους Νεάντερταλ και τους σύγχρονους ανθρώπους. Το γονιδίωμα του πυρήνα του δείγματος αυτού έδειξε ότι οι Denisovan έχουν μια κοινή προέλευση με τους Νεάντερταλ, που εκτείνεται από τη Σιβηρία έως τη Νοτιοανατολική Ασία και ότι ζούσαν ανάμεσα και διασταυρώθηκαν με τους προγόνους ορισμένων σύγχρονων ανθρώπων των Μελανησίων και των Αβορίγινων Αυστραλών των Παπούα και στο θιβετιανό οροπέδιο στην Κίνα. Το σπήλαιο Denisovan βρίσκεται στη νότια κεντρική Σιβηρία, στη Ρωσία στα βουνά Αλτάι κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν, την Κίνα και τη Μογγολία. Πήρε το όνομά του από τον Denis, ένα Ρώσο ερημίτη που έζησε εκεί τον 18ο αιώνα. Το 2008, ο Μιχαήλ Σούνκοφ από το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Εθνολογίας του Νοβοσιμπίρσκ διερεύνησαν το σπήλαιο. Μαζί με το οστό δακτύλου της γυναίκας ανακαλυφθήκαν τεχνουργήματα συμπεριλαμβανομένου ενός βραχιολιού που χρονολογούνται με τη χρήση ραδιοϊσοτόπων άνθρακα και οξυγόνου περίπου 40.000 π.Χ. Έκτοτε, οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει ανθρώπινα αντικείμενα που δείχνουν μια διαλείπουσα παρουσία που ξεπερνά τα 125.000 χρόνια.

Επιπλέον γενετικές μελέτες έχουν δείξει ότι η προσαρμογή των Σέρπα και των Θιβετιανών σε μεγάλα υψόμετρα σχετίζεται με αρχαίες διασταυρώσεις με τους Denisovan. Ο Huerta-Sánchez et al. (2014) διαπίστωσαν ότι οι Θιβετιανοί και οι Νεπαλέζοι Σέρπα φέρουν μια μοναδική παραλλαγή του γονίδιου EPAS1, η οποία κληρονομήθηκε από τους Denisovan και ενισχύει την ικανότητά τους να επιβιώνουν σε περιβάλλοντα με χαμηλό οξυγόνο και μεγάλο υψόμετρο (Huerta-Sánchez et al. (2014) Altitude adaptation in Tibetans caused by introgression of Denisovan-like DNA. Nature, 512(7513), 194–197.). Πλήθος ερευνών υπογραμμίζουν τον σημαντικό ρόλο της γενετικής κληρονομιάς από τους Denisovan στην επιβίωση των σύγχρονων πληθυσμών σε μεγάλο υψομέτρο.

Τέλος, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Current Biology (2021) αποκάλυψε ότι οι Negritos Ayta Magbukon από τις Φιλιππίνες που επισκέφτηκα πέρυσι, διαθέτουν τα υψηλότερα γνωστά επίπεδα DNA των Denisovan, ξεπερνώντας ακόμη και τους Αβορίγινες της Αυστραλίας και τους Παπούα της Νέας Γουινέας (Larena et al. (2021), «Multiple Deeply Divergent Denisovan Ancestries in Papuans and Philippine Negritos», Current Biology, DOI: 10.1016/j.cub.2021.07.022.). Πολλές γενετικές μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η καταγωγή από τους Denisovan είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στους αυτόχθονες πληθυσμούς της Νοτιοανατολικής Ασίας, ιδίως στους Negritos/Νεγρίτος των Φιλιππίνων, περίπου 30%–40% περισσότερο από την Αυστραλία και την Παπούα, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι Denisovan είχαν ισχυρή παρουσία στο αρχιπέλαγος και στις Φιλιππίνες όπου αποτέλεσαν μία από τις κύριες περιοχές όπου έλαβε χώρα η διασταύρωση μεταξύ Denisovan και σύγχρονων ανθρώπων, συμβάλλοντας στην ενίσχυση του γονιδιακού πλούτου των αυτόχθονων πληθυσμών. Αυτά τα ευρήματα ενισχύουν την άποψη ότι οι Denisovan ήταν πολύ πιο διαδεδομένοι από ό,τι είχε αρχικά θεωρηθεί, ενώ η γενετική τους κληρονομιά συνέβαλε σε σημαντικές προσαρμογές των σημερινών ιθαγενών ομάδων. Περισσότερα για τους αυτόχθονες τροφοσυλλέκτες Negritos στη δημοσίευση «Ταξίδι στις Φιλιππίνες, μια ανεκτίμητη σπάνια προ-αποικιακή κληρονομιά δώρο στην ανθρωπότητα», και στα δυο επόμενα βίντεο με τους αυτόχθονες πληθυσμούς Νεγρίτος που επισκέφτηκα τις Φιλιππίνες κάποιους από αυτούς ζουν ακόμη ως τροφοσυλλέκτες κυνηγοί!  https://www.eduportal.gr/seira-to-taxidi-taxidi-stis-filippines-mia-anektimiti/

PHILLIPINES – ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ: Negritos: οι Αυτόχθονες Ati, Festival Sinulog- Santo Niño 2024 (Νησί Boracay), βίντεο διάρκειας 26’ λεπτών: Οι αρχικοί κάτοικοι των Δυτικών Visayas ήταν οι Negritos, και συγκεκριμένα η υποομάδα των αυτόχθονων Ati (γνωστοί και ως Aetas, Agtas, Batak, Mamanwa) στα νησιά Panay, Boracay, και όμως τη νύχτα που έφτασα να τους επισκεφτώ ακόμη τους κυνηγούν με όπλα – 1493 μ.Χ., o Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’ εκδίδει το παπικό διάταγμα «Inter Caetera», στο οποίο εξουσιοδοτεί την Ισπανία και την Πορτογαλία να αποικίζουν, να προσηλυτίζουν και να υποδουλώνουν τους γηγενείς λαούς του κόσμου-εκατοντάδες εκατομμύρια νεκροί ακόμη σήμερα κυνηγούμε τους αυτόχθονες, νησί Boracay το φεστιβάλ Sinulog-Santo Niño είναι το ετήσιο πολιτιστικό και θρησκευτικό φεστιβάλ που πραγματοποιείται τον Ιανουάριο κάθε χρόνο, η συνάντηση των αυτόχθονων με τους χριστιανούς.

Οι Αυτόχθονες «Hiligaynon», οι θεραπευτές της φύσης (Νησιά Guimaras, Panglao, Bohol, Siquijor, Panay, Negros, Biliran, Leyte), Τροφο-συλλέκτες, κυνηγοί με σκυλιά, παγίδες κροκοδείλων, παραδοσιακή αρχιτεκτονική με μπαμπού, ο αυτόχθονας θεραπευτής της κοινότητας με βότανα του δάσους Guimaras, οι 3 Θεραπευτές του νησιού Siquijor (με την πίστη, τα φυτά, το Bulo-Bulo με μια πέτρα και ένα ποτήρι νερό, στα βουνά με βότανα, Noel Torremocha ο θεραπευτής με τα 300 βότανά «For every cure, there’s a plant. Here, we still believe that nature and men are one. Man is an extension of nature. Nature would always want itself to heal.

Μετά από αυτά τα αρχαιολογικά και γενετικά ευρήματα, συνοψίζοντας, ο Andrew Collins (2018) γράφει λοιπόν για μια κοινή πολιτισμική συνέχεια στο βιβλίο του «The Cygnus Key: The Denisovan Legacy, Göbekli Tepe, and the Birth of Egypt», πώς οι Denisovan με την ανεπτυγμένη σκέψη τους έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη πρώιμων ανθρώπινων πολιτισμών, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής των μνημειακών τοποθεσιών όπως το Göbekli Tepe, γιατί το μνημείο δεν ήταν μια αρχή αλλά η έκφραση σε μια εξελισσόμενη τεχνογνωσία και αντίληψη μεταξύ των πολιτισμών, του κοινού φαντασιακού Δέντρου της Ζωής, του σαμανισμού, των κοινών βαθύτερων πεποιθήσεων και συμβολισμών: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλές από τις κοσμολογικές πεποιθήσεις και πρακτικές που ξεκίνησαν σε τοποθεσίες όπως το Göbekli Tepe συνέχισαν να υπάρχουν για πολλές χιλιάδες χρόνια, επηρεάζοντας την εμφάνιση περίπλοκων θρησκευτικών και μυθολογικών ιδεών που παραμένουν ισχυρές στο μυαλό της ανθρωπότητας ακόμη και σήμερα. Στον απόηχο της νεολιθικής επανάστασης, αυτές οι κοσμολογικές αντιλήψεις φαίνεται να έχουν μεταφερθεί σε όλη την ευρασιατική ήπειρο. Στη συνέχεια θα εξερευνήσουμε ένα άλλο σκέλος, καθώς υπάρχουν πλέον αδιάσειστα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι αυτό που ξεκίνησε σε τοποθεσίες στον προ-κεραμικό νεολιθικό κόσμο της Ανατολίας θα συνεχίσει να βρει ένα νέο σπίτι στην κοιλάδα του Νείλου της Αιγύπτου, τη μελλοντική γη των Φαραώ» (σελ. 63).

Ο Αστερισμός του Κύκνου – Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. «Η εξάπλωση τόσο του σαμανισμού των κύκνων όσο και της ιδέας της καταγωγής των κύκνων κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική φαίνεται να συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ψυχή αρχικά θεωρήθηκε ότι αναδύθηκε σε γήινη ενσάρκωση από ένα έναστρο βασίλειο στο οποίο προΐσταται ένας κύκνος ή μια χήνα. Κάθε άνοιξη, κοπάδια αυτών των αποδημητικών πουλιών θα φαινόταν να πετούν προς έναν παράδεισο πουλιών βόρεια και να επιστρέφουν κάθε πτώση με τρόπο που αναπαράγει τον ίδιο τον κύκλο της ζωής. Ωστόσο, επειδή αυτή η κοσμική πηγή ή άξονας των ουρανών θεωρήθηκε επίσης ότι ρυθμίζει τον χρόνο, οι ανθρώπινες ψυχές πιστεύονταν ότι συμμορφώνονται, ακόμη και αντανακλούν, αυτή την ίδια κυκλική διαδικασία – η καθεμία εισέρχεται σε αυτόν τον κόσμο για μια καθορισμένη περίοδο πριν εγκαταλείψει την ενσάρκωση και επιστρέψει από όπου είχε έρθει. Εφόσον η ψυχή ή το πνεύμα θεωρούνταν αιώνιο, μπορούσε να περιμένει στα κλαδιά ενός φανταστικού Δέντρου της Ζωής, συνώνυμου τόσο με τον Γαλαξία όσο και με τον κοσμικό άξονα, πριν επιστρέψει στη γη και επιτύχει την αναγέννηση, ξεκινώντας την όλη διαδικασία από την αρχή. Αυτό, φυσικά, ήταν το θεμέλιο μιας πίστης στη μετενσάρκωση, η οποία πιθανώς ξεκίνησε από τις πρώτες κοινότητες της νότιας Σιβηρίας, όπου οι σαμάνοι προώθησαν αυτή τη μορφή πνευματικότητας για πρώτη φορά.

Παρόμοιες ιδέες στην κοσμολογία, τον σαμανισμό και την πνευματικότητα πιθανότατα θα είχαν φτάσει στον προ-κεραμικό νεολιθικό κόσμο της νοτιοανατολικής Ανατολίας μέσω διαφόρων πολιτισμών μεταφορέων της ρωσικής στέπας και του Καυκάσου, όπου το σαμανικό πουλί της επιλογής άλλαξε με κάποιο τρόπο από τον κύκνο ή τη χήνα στον γύπα. Πιθανότατα αυτή η αλλαγή στα είδη είχε να κάνει με το κλίμα και το έδαφος καθώς και με τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις των πολιτισμών που κατοικούσαν σε αυτές τις περιοχές. Όποια κι αν ήταν η απάντηση, τώρα σήμαινε ότι ο Κύκνος, ως είσοδος στον ουράνιο κόσμο, αντί να είναι το ουράνιο σπίτι του κύκνου ή της χήνας, ή ακόμα και του αετού, έγινε πλέον η επικράτεια του γύπα, καθώς και ενός αιλουροειδούς που ταυτίζεται με τον πάνθηρα-λεοπάρδαλη και αργότερα με τον μυθικό γρύπα. Με τη σειρά τους, αυτές οι ίδιες ιδέες μεταφέρθηκαν μέσω του Λεβάντε στην Κοιλάδα του Νείλου της Αιγύπτου, όπου το πουλί της δημιουργίας θεωρούνταν ο γύπας (τοτέμ από καρύδι), η χήνα (Gengewer of Geb), ο ερωδιός (το πουλί bennu ή φοίνικας) και το γεράκι (ο θεός An ή Anu με κεφάλι γερακιού, καθώς και το γεράκι).

Η ελληνική παράδοση έφτασε να συσχετίσει τον κύκνο με τις ουράνιες αρμονίες, τη μουσική των σφαιρών του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα, που εκφράστηκε μέσα από τις επτά χορδές της λύρας του Απόλλωνα, που δόθηκε στον γιο του Ορφέα. Η ψυχή του μεταμορφώθηκε σε κύκνο και έγινε ο Αστερισμός του Κύκνου για να βρεθεί κοντά στην πολύτιμη λύρα του, που είχε γίνει ο γειτονικός αστερισμός της Λύρας.

Τέτοιες ιδέες άκμασαν μέσα στη λατρεία του Απόλλωνα, θεού της μουσικής και της ποίησης, όπου και ο Ορφέας έπαιξε σημαντικό ρόλο. Όπως καταλήγει ο Geoffrey Ashe στην Αυγή πίσω από την Αυγή, η αληθινή προέλευση του Απόλλωνα πρέπει να αναζητηθεί στην Υπερβορεία, μια μυθική γη που υπάρχει κάπου κοντά στα βουνά Αλτάι. Οι πρώτοι ιερείς του Απόλλωνα, συμπεριλαμβανομένου του Abaris του Υπερβόρειου, ο οποίος υποτίθεται ότι καθοδηγούσε τον Πυθαγόρα, και οι γιοι του Βορέα, μπορούν έτσι να θεωρηθούν ως μακρινοί απόηχοι μιας ισχυρής σαμανικής ελίτ που ευδοκίμησε στο σπόρο των Αλτάι-Βαϊκάλη σε κάποια προηγούμενη εποχή. Εδώ, πιθανότατα, ήταν το αληθινό σημείο προέλευσης, όχι μόνο του μεγάλου ημερολογιακού συστήματος που περιγράφεται σε αυτές τις σελίδες, αλλά και ορισμένων από τις πιο αρχαίες και βαθιές ιδέες στην κοσμολογία και την πνευματικότητα που προέκυψαν από την ευρασιατική γη κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή, περίπου 43.000-9600 π.Χ.

Ωστόσο, μπορούμε να αναγνωρίσουμε μόνο τους δικούς μας ανθρώπινους προγόνους με τη δημιουργία αυτού του πολύπλοκου συστήματος ιδεών; Ποιοι ακριβώς ήταν οι πρώτοι ιερείς του Απόλλωνα στην Υπερβόρεια; Η μεγαλύτερη ένδειξη προέρχεται από την αφήγηση του Εκαταίου των Αβδήρων, ο οποίος τον τέταρτο αιώνα π.Χ. έγραψε για το παράξενο τελετουργικό που διεξήγαγαν οι τρεις γιοι του Βορέα στον περίβολο ενός τεράστιου υπερβόρειου ναού. Όπως είδαμε στο κεφάλαιο 35, οι ενέργειές τους, που φαίνονται σαμανικού χαρακτήρα, προσέλκυσαν αμέτρητους κύκνους, οι οποίοι συμμετείχαν στο άσμα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας πριν φύγουν και επιστρέψουν από όπου είχαν έρθει. Πού απέκτησε ο Εκαταίος αυτή την ιστορία, και πόσο χρονών θα μπορούσε να ήταν όταν ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά, πιθανότατα δεν θα γίνει ποτέ γνωστό. Ο υπαινιγμός του, ωστόσο, στο γεγονός ότι οι γιοι του Βορέα είχαν ύψος 24 μέτρα (6 πήχεις) θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμος για την αναγνώρισή τους. Πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην περιοχή Αλτάι-Βαϊκάλη έχουν αποκαλύψει σημαντικές ενδείξεις σχετικά με ένα χαμένο κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας – ένα κεφάλαιο που θα μπορούσε κάλλιστα να είχε οδηγήσει στη γένεση του πολιτισμού. Μιλάω εδώ για τη χαμένη κληρονομιά των Denisovan» (σσ. 322-324).

«Η Κληρονομιά των Denisovan. Πιο σημαντικό, το στρώμα του χώρου εργασίας στο Σπήλαιο Denisova που αποκάλυψε το οστό του δακτύλου και τον γομφίο που χρονολογούνται περίπου 70.000-40.000 πριν από το σημερινό Στρώμα 11 (ο άλλος γομφίος-Denisova 8-βρέθηκε ακριβώς από κάτω στο Στρώμα 12), έχει επίσης αποδείξεις ιδιαίτερα προηγμένης ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτό περιλαμβάνει ένα όμορφα γυαλισμένο βραχιόλι βραχίονα που πιστεύεται τώρα ότι είναι περίπου 60.000-70.000 ετών. Κατασκευασμένο από πράσινο χλωρίτη ή χλωρίτη, δείχνει ότι έχει πριονιστεί, γυαλιστεί και, τέλος, τρυπήθηκε για να δημιουργήσει μια τρύπα στο πλάτος του, έτσι ώστε ένα δεύτερο αντικείμενο, ίσως ένας πέτρινος δακτύλιος ή ένας δίσκος, να μπορεί να κρεμαστεί από ένα κορδόνι. Πιο απίστευτα, η τρύπα εμφανίζει χαρακτηριστικά σημάδια ότι έχει δημιουργηθεί με υψηλή ταχύτητα, υποδηλώνοντας ότι το τρυπάνι που χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό ήταν εξαιρετικά προηγμένης φύσης (βλέπε πινακίδες 23 και 24). Παρόμοια κοσμήματα ακριβείας δεν θα εμφανίζονταν ξανά παρά μόνο στον προ-κεραμικό νεολιθικό κόσμο της Ανατολίας, πάνω από 50,00 χρόνια αργότερα.

Οι αρχαιολόγοι που εργάζονται στο σπήλαιο Denisova βρήκαν επιπλέον τρυπημένες χάντρες από κέλυφος αυγού στρουθοκαμήλου. Έχουν διάμετρο περίπου ένα εκατοστό, με τρύπες στο κέντρο. Συνάντησαν επίσης την παλαιότερη γνωστή βελόνα οπουδήποτε στον κόσμο. Είναι μήκους 7 εκατοστών, λεπτώς γυαλισμένο με μια τρύπα στο ένα άκρο για κλωστή. Πιθανότατα η βελόνα, φτιαγμένη από το κόκκαλο ενός μέχρι στιγμής άγνωστου μεγάλου πουλιού, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή προσαρμοσμένων ρούχων. Πιο απίστευτα, το DNA των ιπποειδών που ανακαλύφθηκε στο ίδιο στρώμα με τα υπολείμματα του Denisovan έχει αυξήσει την πιθανότητα ότι ένα είδος αλόγου του Πλειστόκαινου, γνωστό ως ovodov εξημερώθηκε, εκτρέφονταν και ιππεύονταν ακόμη και πριν από 40.000-70.000 χρόνια.

Αυτό που είναι τόσο σημαντικό για αυτές τις ανακαλύψεις είναι ότι οι Ρώσοι αρχαιολόγοι είναι τώρα πρόθυμοι να δεχτούν ότι το βραχιόλι από χλωριτόλιθο, η οστέινη βελόνα και οι χάντρες από κέλυφος στρουθοκαμήλου δεν ήταν προϊόν ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου, αλλά των Denisovan. Με άλλα λόγια, πριν από την εξαφάνισή τους, πριν από περίπου 40.000 χρόνια, οι Denisovan ίσως καβάλησαν άλογα, φορούσαν προσαρμοσμένα ρούχα και κατασκεύαζαν εξαιρετικά εκλεπτυσμένα κοσμήματα. Πράγματι, το εξαιρετικό βραχιόλι που βρέθηκε στο Σπήλαιο Denisovan φορέθηκε πιθανώς από μια πολύ σημαντική γυναίκα του Denisovan, ίσως ακόμη και κάποιου είδους σαμάνου. Αν όλα αυτά είναι σωστά, τότε αυτές οι εξαιρετικές συνειδητοποιήσεις αλλάζουν όλα όσα γνωρίζουμε για την προέλευση του πολιτισμού, γιατί φαίνεται ότι οι ιδρυτές του δεν ήταν οι ίδιοι οι πρόγονοί μας, αλλά οι Denisovan, που φαινόταν ότι είχαν αναπτύξει μια εξελιγμένη κοινωνία πριν από 60.000-70.000 χρόνια» (σσ. 328-329)

«Ένας πληθυσμός του Νεάντερταλ πιστεύεται ότι έφτασε στα βουνά Αλτάι είτε από τη Νοτιοδυτική Ασία είτε από την περιοχή της Κριμαίας, βόρεια της Μαύρης Θάλασσας στη σημερινή Ουκρανία, κάπου πριν από 55.000 χρόνια, και αναμφισβήτητα νωρίτερα ακόμη. Ωστόσο, πριν από περίπου 40.000 χρόνια είχαν εξαφανιστεί, φαινομενικά αφομοιώθηκαν από τους Denisovan. Ένα οστό του ποδιού που βρέθηκε στο Denison Cave’s Layer 11 το 2011 είναι πλέον γνωστό ότι ανήκε σε ένα κορίτσι του Νεάντερταλ που έζησε περίπου 50.000 χρόνια πριν. Οι δοκιμές DNA έδειξαν ότι οι άμεσοι πρόγονοι του ατόμου ήταν πολύ πιθανό να ζευγαρώσουν όχι μόνο με τους Denisovan, αλλά επίσης, πολύ νωρίτερα, με μερικούς από τους πρώτους ανατομικά σύγχρονους ανθρώπους που εγκατέλειψαν την Αφρική πριν από περίπου 120.000-125.000 χρόνια. Αν και αυτοί οι πρώτοι άνθρωποι δεν έφτασαν περισσότερο από τη Νοτιοδυτική Ασία, το DNA τους μεταφέρθηκε προς τα ανατολικά από μέλη του πληθυσμού του Νεάντερταλ που εισήλθαν στη νότια Σιβηρία πολύ αργότερα.

Σχεδόν κανένα απολιθωμένο κατάλοιπο πρώιμου σύγχρονου ανθρώπου δεν έχει βρεθεί στη νότια Σιβηρία. Η μόνη εξαίρεση είναι αυτά του Ust–Ishim «Man», που ανακαλύφθηκε το 2008 σε μια τοποθεσία με αυτό το όνομα στις όχθες του ποταμού Irtysh στην περιφέρεια Omsk της Ρωσίας, βορειοδυτικά των βουνών Altai. Τα στοιχεία του DNA μας λένε ότι οι άμεσοι πρόγονοι αυτού του αρσενικού ατόμου, που έζησε περίπου 45.770-44.000 χρόνια πριν, διασταυρώθηκαν με τους Νεάντερταλ.» (Andrew Collins, 2018, The Cygnus Key, The Denisovan Legacy, Göbekli Tepe, and the Birth of Egypt, σσ. 334-335).