ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 146-147. Ταξίδι στο Μαρόκο και στη Δυτική Σαχάρα

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Μαρόκο δε σημαίνει μόνο έρημος αλλά ποικιλία οικολογικών περιοχών. Η χώρα διαθέτει μια ακτογραμμή 500 χλμ. στη Μεσόγειο και 3.000 χλμ. στον Ατλαντικό ωκεανό που προσφέρουν μια μεσογειακή και ωκεάνια αύρα. Στο εσωτερικό υψώνονται 4 μεγάλες οροσειρές του Ρίφ και του Άτλαντα, από τις οποίες πηγάζουν πολλά ζωογόνα ποτάμια που φτάνουν μέχρι τις πεδιάδες και τις οάσεις με τα εκατομμύρια χουρμαδιές. «Το νερό είναι ζωή», τραγουδούν από τις οάσεις της Σαχάρας οι βραβευμένοι με τα μουσικά βραβεία Γκράμι μουσικοί Τουαρέγκ «Tinariwen»/«Έρημοι» (βλ. βίντεο). Έτσι ο μεσογειακός πολιτισμός της ελιάς μαζί με αυτόν των θρυλικών Βερβέρων απλώνεται εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά νοτιότερα της πόλης Αγκαντίρ, πριν από την αμφισβητούμενη περιοχή της Δυτικής Σαχάρας. Μαγεμένοι από το μαροκινό φως που αντανακλάται στα πετρώματα του νότου αλλά και την τοπογραφία των τριών οικολογικών ζωνών (έρημος, ωκεανός, χιονισμένα βουνά με κεδροδάση), πολλοί σκηνοθέτες από τον Sergio Leone και μετά έρχονται εδώ για να κινηματογραφήσουν τις εικόνες τους. Το νεανικό στον πληθυσμό Μαρόκο είναι μια χώρα μορφολογικών, ιστορικών, πολιτισμικών αντιθέσεων αλλά και του 40-50% των αναλφάβητων.

Ταξίδι στο Μαρόκο, Α’ Μέρος: Marrakech, Εssaouira, Dantes, Ouarzazat, Tondra, βίντεο διάρκειας 36’ λεπτών: “2.600 χλμ. οδικώς”, “Δεν δαγκώνει… αλλά αν δαγκώσει;”, Μαρακές η “κόκκινη πόλη” (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Η Πλατεία Τζεμάα Ελ Φνα, Χειροποίητο έλαιο Αργκάν, Εσσαουίρα του ωκεανού (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Κοιλάδα Ντάντες των 1.000 Κάσμπαχ & Κσαρ, Κινηματογραφικά Στούντιο Atlas, Άιτ Μπεν Χαντού (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Ουαρζαζάτ, Αμμωνίτες απολιθώματα 360.000.000 ετών, Φαράγγι Τόντρα

2.600 χιλιόμετρα οδικώς: Επίσκεψη σε 7 Μνημεία προστατευόμενα από την ΟΥΝΕΣΚΟ

Το Μαρόκο είναι ένα διαχρονικό σταυροδρόμι δύο ηπείρων, δύο θαλασσών, δυο θρησκειών και η πύλη για τα καραβάνια με τις χίλιες καμήλες των Τουαρέγκ προς την υποσαχάρια περιοχή του Νίγηρα. Το αραβικό όνομα al-Maghrib σημαίνει «Δύση», ενώ η ελληνική λέξη «Μαρόκο» προέρχεται από τη λέξη «Μαρακές»/Marrakesh και την βερβερική φράση «Mur N’Akush» που σημαίνει «η χώρα του Θεού». Η περιοχή έχει κατοικηθεί από τη Νεολιθική περίοδο (8000 π.Χ.) και στη συνέχεια από τους νομάδες και γεωργούς Βέρβερους. Κατά τη μυθολογία ο Ηρακλής όταν πήγε να μαζέψει τα μήλα των εσπερίδων χώρισε με τα χέρια του την ευρωπαϊκή από την αφρικανική ήπειρο (Ζαν Ρισπέν, 1953, Ελληνική μυθολογία), παρόλα αυτά η στρατηγική θέση του Μαρόκου προσέλκυσε τους έμπορους Φοίνικες, τους Ρωμαίους κατακτητές που έχτισαν την αρχαία οχυρωμένη, ελαιοπαραγωγό Βολούμπιλις των 20.000 Βερβέρων, τους Βανδάλους, τους Βησιγότθους, τους Βυζαντίνους, τους Άραβες και τις δυναστείες των Αμπνταλάχ, Αββασιδών, Ουμαγιάδων, Ιδρισίδων, Αλμοραβίδων, Αλμοχάδων, Μαρινίδων, Σαάντι και Αλαουιτών. Το 1777 το Μαρόκο ήταν το πρώτο έθνος που αναγνώρισε ως ανεξάρτητο κράτος τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά την περίοδο των Ναπολεόντειων Πολέμων, η περιοχή του Μαγκρέμπ (μεγάλο τμήμα της Βόρειας Αφρικής) με τη «Συνθήκη της Φεζ» (1912) αναγνώρισε το Μαρόκο ως προτεκτοράτο της Γαλλίας ενώ η Ισπανία έγινε η προστάτιδα χώρα στη βόρεια και νότια ζώνη της Σαχάρας, κατοχή από την οποία αναδύθηκε το άλυτο πρόβλημα για το «στάτους» των νότιων εδαφών της Δυτικής Σαχάρας.

Μέσα σε δέκα ημέρες διανύσαμε οδικώς περισσότερα από 2.600 χιλιόμετρα. Έτσι είχαμε την ευκαιρία να δούμε τη χώρα βόρεια και νότια, από τα παράλια του ωκεανού ως την έρημο, από τις πεδιάδες μέχρι τα βουνά, να επισκεφτούμε πολλά από τα ιστορικά μνημεία και να ζήσουμε πολλές από τις παραδοσιακές και μοντέρνες στιγμές σε μια χώρα μεσογειακή με ευρωπαϊκές επιδράσεις, ισλαμική και βερβέρικη. Στο Μαρόκο επισκεφτήκαμε 7 από τα 9 μνημεία προστατευόμενα από την ΟΥΝΕΣΚΟ, τα οποία καταγράψαμε και οπτικοακουστικά (βλ. ενσωματωμένα βίντεο): τη Μεντίνα της Φες (Medina of Fez), τη Μεντίνα του Μαρρακές (Medina of Marrakesh), την πόλη (Ksar) Ait-Ben-Haddou, την ιστορική πόλη Μεκνές (Meknes), τη Μεντίνα της Τετουάν (Medina of Tetouan), τον αρχαιολογικό ρωμαϊκό χώρο Βολουμπίλις (Volubilis), τη Μεντίνα της Εσσαουίρα (Medina of Essaouira), την Πορτογαλική Πόλη Μαζαγκάν – Ελ Τζαντίντα (Mazagan) και τη Ραμπάτ μια σύγχρονη πρωτεύουσα και ιστορική πόλη.

Ταξίδι στο Μαρόκο, Β’ Μέρος, Casablanca, Rabat, Tanger, Chefchaouen, Meknes, Fes, βίντεο διάρκειας 34’ λεπτών: Καζαμπλάνκα στις ακτές του Ατλαντικού, Ραμπάτ η πρωτεύουσα (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Η Ταγγέρη του μυστήριου, Σεφσαουέν η μπλε-λουλακί πόλη, Η Ιστορική Πόλη Μεκνές (ΟΥΝΕΣΚΟ), Φεζ, στη Μεντίνα και τα βυρσοδεψεία (ΟΥΝΕΣΚΟ), Από τη Φεζ στην Ερφούντ, “Οι Βερβέροι των βουνών και των οάσεων”

Οι Βέρβεροι

Στην καρδιά του Μαρόκου βρίσκεται η περήφανη βερβέρικη ιστορία, παράδοση και πολιτισμός. Οι επιδράσεις των Βερβέρων στον λαϊκό πολιτισμό του Μαρόκου είναι καθοριστικές, παρά την έντονη επιρροή της αραβοϊσλαμικής κουλτούρας. Σημαντικό ρόλο στην πολιτισμική αυτή ιδιαιτερότητα έπαιξε το γεγονός ότι οι βερβερίνικες φυλές που προϋπήρχαν της άφιξης των Αράβων, άργησαν σε σχέση με τις υπόλοιπες φυλές της Μέσης Ανατολής και του Μαγκρέμπ να εξισλαμιστούν και να εξαραβιστούν, με αποτέλεσμα η σύγχρονη μαροκινή κοινωνία να διατηρεί ακόμα πολλά στοιχεία αυτού του αρχέγονου τοπικού πολιτισμού. Η λέξη «Βέρβερος» προέρχεται από την αραβική λέξη «Al Barbar», η οποία με τη σειρά της προήλθε από την ελληνική λέξη «βάρβαρος» ενώ κατά μια άλλη εκδοχή σημαίνει «ελεύθερος άνθρωπος». Η ταυτότητα των Βερβέρων είναι συνήθως πλατύτερη από τη γλώσσα και την εθνικότητα, και περιλαμβάνει όλη την ιστορία και τη γεωγραφία της Βόρειας Αφρικής. Η γλώσσα τους έχει επιβιώσει από τις περισσότερες γλώσσες της αρχαιότητας, όπως ήταν τα αρχαία ελληνικά, λατινικά, φοινικικά και αιγυπτιακά. Η βερβέρικη γλώσσα διαθέτει ένα αρχαίο αλφάβητο που ονομάζεται «Τιφινάγκ», όπως επιβεβαιώνεται με τη λέξη «Tirra»/γραφή και με τις επιγραφές σε σπήλαια (π.χ. Tassili n’Ajjer). Η βερβέρικη ομιλείται από 25-30 εκατομμύρια στη Βόρεια Αφρική. Το νέο σύνταγμα του Μαρόκου (2011) κατέστησε επίσημη γλώσσα την Amazigh η οποία έχει αρχίσει να αναβιώνεται, να μελετάται και να διδάσκεται στα σχολεία.

Αυτή είναι η κορυφαία αναγνώριση του πολιτισμού των «Imazighen»/Βερβέρων (ενικός «Amazigh»), αυτών των ιθαγενών λαών της Βόρειας Αφρικής με 9.000 χρόνια ιστορία από τους Πρωτο-μεσογειακούς λαούς. Παραδοσιακά, οι άνδρες αναλάμβαναν τη φροντίδα του ζωικού κεφαλαίου. Μετανάστευαν ακολουθώντας το φυσικό κύκλο της βόσκησης και του νερού. Οι γυναίκες φρόντιζαν την οικογένεια, τις χειροτεχνίες και τα κιλίμια. Σήμερα οι περισσότεροι έχουν εγκατασταθεί σε ένα μέρος και λιγότεροι ακολουθούν μια ημι-νομαδική ζωή. Η κοινωνική δομή ανάλογα με τη φυλή μπορεί να είναι πατριαρχική ή μητριαρχική, συχνότερα είναι η αρχή ενός ανδρός και σε λιγότερες περιπτώσεις μιας γυναικός. Στις κοινωνικές τους σχέσεις και στους γάμους η επιλογή αφορά τη φυλή, την οικογένεια ή και τη γη. Αντίθετα στους Τουαρέγκ, η γυναίκα επιλέγει το μελλοντικό σύζυγό της.

Επισκεφτήκαμε στην καρδιά της πόλης Μαρακές, μέσα στον κήπο Majorelle, μέσα στο πρώην ατελιέ του Γάλλου ζωγράφου Jacques Majorelle (1886-1962) το Βερβέρικο Μουσείο. Στον πρόλογο του έντυπου καταλόγου του Μουσείου Berbere («Berber Museum», Editions Jardin Majorelle») καταγράφεται για την ιδιοσυγκρασία των Βερβέρων και τις πτυχές του πολιτισμού τους: «Οι Βέρβεροι του Μαρόκου χαρακτηρίζονται από ένα δυϊσμό ο οποίος αντανακλά την ποικιλομορφία της φύσης τους και της πολυκύμαντης ιστορίας τους. Σε στενή επαφή με άλλους λαούς της Μεσογείου, δημιούργησαν βασίλεια, και τεράστιες περιοχές οργανώθηκαν σε ισχυρές, δημοκρατικές, πολεμικές και φυλετικές κοινότητες. Και οι δύο πτυχές αυτού του κοινωνικοπολιτικού οργανισμού έχουν αφήσει το στίγμα τους στην πρόσφατη ιστορία. Οι ρίζες του πολιτισμού των Βερβέρων εκφράζονται με έναν ισχυρό δεσμό με τη γη τους, την αίσθηση της κοινότητας, την φιλοξενία, την ανταλλαγή των τροφίμων και μια ειδική σχέση με την πνευματικότητα. Η έκθεση χωρίζεται σε τρία τμήματα: (α) Τεχνογνωσία, υλικά και άυλα, που μετατρέπει μια μεγάλη ποικιλία πρώτων υλών σε αντικείμενα για την καθημερινή ή τελετουργική χρήση. (β) Σετ κοσμήματα που απεικονίζουν μακραίωνες πεποιθήσεις και γνώση. (γ) Μια αίσθηση του μεγαλείου που εκφράζεται στα κοστούμια, τα όπλα, την ύφανση και τις διακοσμημένες θύρες. Όλα αυτά τα αντικείμενα καλούν τον επισκέπτη να εκτιμήσει την ομορφιά της τέχνης των Βερβερίνων σε όλο το αγροτικό Μαρόκο, και μαρτυρούν την πλούσια ποικιλία και τη δημιουργικότητα αυτού του πολιτισμού» (σελ. 14). Παρακάτω παραθέτουμε τη συνομιλία μας με τον αγαπητό φίλο από το Μαρόκο, Karim Boufous, ο οποίος συνοψίζει πολλές από τις βερβερίνικες και άλλες παραδόσεις της χώρας του, τον ευχαριστούμε θερμά:

Ταξίδι στο Μαρόκο και στη Δυτική Σαχάρα, διάρκεια 10’ λεπτά: Συνέντευξη με τον Karim Boufous

Οι Έλληνες του Μαρόκου

Όσον αφορά την παρουσία των Ελλήνων, η εγκατάστασή τους στο Μαρόκο άρχισε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ακολουθώντας το γαλλικό στρατό. Εκτιμάται ότι κατά την περίοδο της ακμής της, η ελληνική κοινότητα αριθμούσε περισσότερα από 3.000 άτομα, ενώ κατά τη δεκαετία του 1930 – 1940 έφταναν τους 1.200. Σήμερα υπάρχουν 129 εγγεγραμμένοι Έλληνες σ΄ όλη τη χώρα και η παρουσία της εκεί ομογένειας διαρκώς φθίνει, είτε με την εγκατάσταση κάποιων στη Γαλλία μετά από σπουδές, είτε με την παλιννόστηση μικρού αριθμού στην Ελλάδα. Στην Καζαμπλάνκα υπάρχει Ελληνορθόδοξη εκκλησία από το 1926. Ο Πάτερ Ανδρέας που τη λειτουργεί κυκλοφορεί με κοστούμι καθώς η χώρα είναι μουσουλμανική. Η ελληνική πρεσβεία εδρεύει στην πρωτεύουσα Ραμπάτ, στο αρχαιολογικό μουσείο αυτής της πόλης φιλοξενούνται ορειχάλκινα γλυπτά ελληνιστικής τέχνης (του 2ου π.Χ. αι.), που βρέθηκαν στη ρωμαίκη πόλη Βολουμπίλις (Αντώνης Χαλδαίος, 2012, «Ο ελληνισμός του Μαρόκου: Η ελληνική παροικία 1904 – 2012»).

Δυτική Σαχάρα, η «Πράσινη Πορεία» 350.000 Μαροκινών μέσα στην έρημο

Το άλυτο πρόβλημα των εδαφών της Δυτικής Σαχάρας αντανακλά για άλλη μια φορά τα προβλήματα που δημιούργησε ο συστηματικός αποικισμός της Αφρικής. Μέχρι το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στην Αφρική υπήρχαν μόνο 2 ανεξάρτητα κράτη, η Λιβερία για το αφορολόγητο των εφοπλιστών και η Αβησσυνία/Αιθιοπία. Σήμερα η Αφρική έχει 54 νέα (!) πλήρως αναγνωρισμένα κυρίαρχα κράτη, 9 περιοχές και 2 de facto ανεξάρτητα κράτη με περιορισμένη αναγνώριση. Κανένα από τα κράτη αυτά δεν υπήρχε πριν. Συνήθως το κάθε κράτος, που έχει δημιουργηθεί, αντιπροσωπεύει μια βασική φυλή και μερικές πιο μικρές που τελείως τεχνητά έχουν μοιραστεί ανάμεσα στα γειτονικά κράτη. Έτσι σε αυτά τα κράτη η μια φυλή έχει πλειοψηφία και η άλλη μειοψηφία. Αυτό προκαλεί πάντα μεγάλες φυλετικές αναταραχές με αποτέλεσμα να ξεσπούν άγριοι τοπικοί πόλεμοι, π.χ. στη Ρουάντα οι Χούτου με τους Τούτσι. Τα προβλήματα της πολύχρονης αποικιοκρατίας, του διαμελισμού των εδαφών, της  φεουδαρχικής οικονομίας και διάρθρωσης, και των σοσιαλιστικών πειραμάτων συνοψίζονται στην απουσία των «θεσμών» και στην κυριαρχία της «αρχής του ενός ανδρός» με διεφθαρμένους επιδειξιομανείς και φαύλους δικτάτορες με δισεκατομμύρια στους προσωπικούς τους λογαριασμούς όταν οι λαοί τους πεθαίνουν στην κυριολεξία από την πείνα: βλ. Μομπούτου και Καμπίλα στο Κονγκό, Μουγκάμπε στη Ζιμπάμπουε, Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, Καντάφι στη Λιβύη, Μπεν Αλι στην Τυνησία, Πολ Καγκάμε στη Ρουάντα, Εντουάρντο ντος Σάντος στην Ανγκόλα, Ομάρ αλ Μπασίρ στο Σουδάν κ.ά. Και όλα αυτά συχνά με τις ευλογίες των ευρωπαϊκών και αμερικανικών τραπεζών και κυβερνήσεων.

Ταξίδι στη Δυτική Σαχάρα: Merzuga, Laayoune, Dakhla, βίντεο διάρκειας 15’ λεπτών: “Σαχάρα ή Σαχρά για τους Βερβέρους: η έκταση με χρώμα παραπλήσιο στο ξανθό”, Σύνορα Μαρόκου-Αλγερίας στους αμμόλοφους της Μερτζούκα, Ελ Αγιούν – Laayoune, Ντάχλα –Dakhla

Η αμφιλεγόμενη περιοχή της Δυτικής Σαχάρας που έχει έκταση διπλάσια από την Ελλάδα και περίπου μισό εκατομμύριο κάτοικους, μια από τις πιο αραιοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη, αποτελείται κυρίως από έρημο. Η Δυτική Σαχάρα κληρονόμησε τα προβλήματά της ως πρώην ισπανική αποικία με τη «Συνθήκη της Φεζ» (1912). Η Ισπανία, ταλανιζόμενη από τον εμφύλιο πόλεμο και το κενό εξουσίας από την αρρώστια και τελικά το θάνατο του δικτάτορα Φράνκο (1975), αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την περιοχή της Δυτικής Σαχάρας (1975-1976) μετά από την «πράσινη πορεία» (The Green March) 350.000 αμάχων Μαροκινών που εισέβαλαν μέσα σε αυτά τα εδάφη κρατώντας το κοράνι συνοδευόμενοι από 20.000 στρατιώτες του μαροκινού στρατού. Οι Μαροκινοί εγκαταστάθηκαν, οι Ισπανοί δεν αντέδρασαν, ενώ οι αυτόχθονες άνθρωποι Σαχράουι (η αραβική λέξη «Σαχράουουι»/صحراوي κυριολεκτικά σημαίνει «κάτοικος της ερήμου») αγωνιούσαν για τον αυτοπροσδιορισμό τους. Ο ΟΗΕ πρότεινε το διαχωρισμό της περιοχής σε τρία τμήματα και την παραχώρηση εδαφών στο Μαρόκο, την Αλγερία και τη Μαυριτανία, κάτι που δεν έγινε. Το 1976 το Μέτωπο Πολισάριο ανακήρυξε την περιοχή ως ανεξάρτητη χώρα «Αραβική Λαϊκή Δημοκρατίας της Σαχάρας», η Μαυριτανία παραιτήθηκε των αξιώσεών της και η Αλγερία τάχθηκε υπέρ του Πολισάριου και διεξήγαγε ένα 16ετή πόλεμο με το Μαρόκο. Το 1991 ανακαλύφθηκαν μεγάλα κοιτάσματα φωσφόρου κοντά στα σύνορα με το Μαρόκο (το Μαρόκο είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός και εξαγωγέας φωσφορικών αλάτων στον κόσμο), που κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της αμφισβητούμενης περιοχής, ενώ το μέτωπο Πολισάριο συνεχίζει να αξιώνει ανεξαρτησία, καταφεύγοντας για προστασία και μέσα στα εδάφη της Αλγερίας που το υποστηρίζει. Από το 1991 ισχύει εκεχειρία υπό την αιγίδα του ΟΗΕ που προσπαθεί να διοργανώσει δημοψήφισμα για το τελικό καθεστώς της περιοχής με το οποίο οι Σαχραουί θα μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα στην ανεξαρτησία τους ή στην ενοποίηση με το Μαρόκο. Η αφορμή της αναβολής του προσδιορισμού του καθεστώτος με ένα ενδεχόμενο δημοψήφισμα είναι η συγκρότηση των εκλογικών καταλόγων, οι μεταφερόμενοι πληθυσμοί, η πραγματική, τα πολιτικά παιχνίδια στην περιοχή με την ανάμιξη και άλλων χωρών. Η Δυτική Σαχάρα έχει αναγνωριστεί από 84 κράτη μέλη του ΟΗΕ αλλά τα 37 απέσυραν την αναγνώρισή τους. Τα πρόβλημα της Δυτικής Σαχάρας είναι ένα πρόβλημα τερματισμού της αποικιοκρατίας, αιτούμενο η επίλυσή του και η ειρήνη για τους κατοίκους της περιοχής.

Κράτα το