AΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 134-138. Οι Άνθρωποι Baule & Bete-Gere (Ακτή Ελεφαντοστού, Γκάνα)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Οι Baule, εγκατεστημένοι στο κέντρο της Ακτής Ελεφαντοστού, έχουν μια τέχνη υπερβολικά διαφοροποιημένη σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες αντικειμένων, σαν κάθε καθημερινό στοιχείο προς χρήση να είναι μια πηγή της δημιουργίας. Ενώ οι γείτονες λαοί συχνά σκαλίζουν μόνο μάσκες και άλλες μόνο ειδώλια, οι Baule, εκτός από αυτές τις μορφές πάντα χρησιμοποιούν πόρτες, κουτάλια, τροχαλίες, τύμπανα και ξέρουν πώς να εκμεταλλεύονται μικρότερα σκεύη όπως σφυριά, γκονγκ, σφεντόνες… Το καλλιτεχνικό υπόβαθρο περιλαμβάνει όλα τα υλικά, ξύλο, ταπετσαρία, μέταλλο, χρυσό. Και πολύ συχνά αυτοί είναι εκ των προτέρων οι πιο ταπεινοί, ενώ είναι οι ισχυρότεροι αισθητικά» (Boyer, A. M., 2008, Baule, 5 Continents, σελ. 180).

Οι Άνθρωποι Baule αποτελούν μία από τις σημαντικότερες εθνοτικές ομάδες Akan στην Ακτή Ελεφαντοστού που μετανάστευσαν και στην Γκάνα. Η κοινωνία Baule χαρακτηρίζεται από ακραίο ατομικισμό, μεγάλη ανεκτικότητα, βαθιά αποστροφή προς δύσκαμπτες πολιτικές δομές και έλλειψη ηλικιακών τάξεων, μύησης, περιτομής, ιερέων, μυστικών κοινωνιών ή ενώσεων με ιεραρχικά επίπεδα. Η ονομασία τους προέρχεται από τον καταγωγικό μύθο, σύμφωνα με τον οποίο τον 17ο αιώνα οι Baoulé αναγκάστηκαν να αφήσουν τη σημερινή Γκάνα και να ταξιδέψουν δυτικά προς τη σημερινή Ακτή Ελεφαντοστού υπό την καθοδήγηση της Βασίλισσας Pokou. Αυτό συνέβη όταν οι Ashanti ανέβηκαν στην εξουσία. Ενώ λοιπόν έτρεχαν για να ξεφύγουν έφτασαν στο ποτάμι Komoe και δεν μπορούσαν να περάσουν. Με τους εχθρούς να τους κυνηγούν άρχισαν να ρίχνουν τα πιο πολύτιμα κτήματά τους μέσα στον ποταμό. Η Βασίλισσα σκέφτηκε ότι η πιο πολύτιμη κατοχή της ήταν ο γιος της και συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να τον θυσιάσει. Έριξε τον γιο της στο ποτάμι και αμέσως ανέβηκαν από το νερό ιπποπόταμοι που τους επέτρεψαν να το διασχίσουν, σώζοντας έτσι τις ζωές τους. Μετά τη διέλευση, η βασίλισσα ήταν τόσο αναστατωμένη που είχε χάσει το γιο της, και το μόνο που μπορούσε να αρθρώσει ήταν «baouli», «το παιδί είναι νεκρό». Από τότε ​​έμειναν γνωστοί ως «Baoulé».

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα το βασίλειο διαλύθηκε λόγω εσωτερικών συγκρούσεων και από τις αρχές του 20ού αιώνα όταν έφθασαν οι γάλλοι άποικοι, βρήκαν μόνο ένα δίκτυο χωριών, με συμβούλια σεβάσμιων ηλικιωμένων. Οι Baule έχουν διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην ιστορία του εικοστού αιώνα της χώρας. Διεξήγαγαν τον μακρύτερο πόλεμο αντίστασης στον γαλλικό αποικισμό οποιουδήποτε Δυτικοαφρικανικού λαού και διατήρησαν τα παραδοσιακά τους αντικείμενα και πεποιθήσεις περισσότερο από πολλές εθνοτικές ομάδες παρά τη συνεχή επαφή με Ευρωπαίους διαχειριστές, εμπόρους και ιεραπόστολους.

Οι καλλιτέχνες Baule δημιουργούν πολλά έργα τέχνης, από τα πιο κομψά αντικείμενα σε ολόκληρη την Αφρικανική τέχνη. Είναι γνωστοί για τα γλυπτά τους με φινέτσα, την ποικιλομορφία, τα μοτίβα αλλά και την ατομική ελευθερία έκφρασης. «Και πάλι, το λάθος θα ήταν να πιστέψουμε ότι υπάρχουν δύο ασυμβίβαστα στυλ baule. Διαφορετικές οντότητες συμβάλλουν στην κατασκευή ενός συνόλου, το οποίο οφείλει την ταυτότητά του στην ισορροπία των αντικρουόμενων τμημάτων. Υπάρχει στους Baule ένα συλλογικό στυλ, ολόκληρο, φτιαγμένο από μια άπειρη ποικιλομορφία. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο αντανακλά μια υφολογική σταθερή: πολλά αγάλματα έχουν παρόμοια πρόσωπα με τις μάσκες προσώπου, από την κατασκευή τους. Δεν πρόκειται αναγκαστικά για την τεχνογνωσία κάποιου γείτονα λαού καθώς κάποιες πρακτικές εξαπλώνονται και διαδίδονται εσωτερικά ανά περιοχή και καλλιτέχνη. Η αισθητική αξία Baule είναι υψίστης σημασίας, δεδομένου ότι ένα άγαλμα πρέπει να είναι όμορφο για τα έθιμα που φτιάχτηκε, αλλά η τιμή αυτή εξαρτάται επίσης από τον καλλιτέχνη «Isa wan» ή «usu» (η μάρκα, το σήμα του χεριού, το στυλ-εθνική έννοια), στα χωριά των γλυπτών, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ποικίλους «τρόπους», «N’Guessan wan isa» «Koffi isa wan» (το στυλ N’Guessan ή Koffl) και να αναγνωριστεί ότι αυτός ο γλύπτης είναι μεγαλύτερος από ένα άλλο «Koffi isa wan o ti Klaman tra Kwame» (το ύφος του Koffi είναι πολύ πιο πάνω από εκείνo του Kwame). Ιδιαίτερα στυλ διακρίνονται και σε μια περιοχή: «Satiklan isa usu yaoge» (αυτό είναι το στυλ της Satiklan) ή «kode besiman Waka se (η περιοχή kode δεν ξέρει να χαράξει το ξύλο). Ποιο είναι το στυλ Baule λοιπόν; Το στυλ εξαρτάται από τον χορηγό, ο οποίος έχει δει άλλα έργα για την ίδια χρήση και επιθυμεί μια «κατάλληλη» μορφή: ο καλλιτέχνης ξέρει να προσαρμόζεται. Αλλά μην ξεγελιέστε, δεν είναι επειδή ένας διαφωτιστής είναι πιο διάσημος που έχει ένα πιο περίτεχνο αντικείμενο από τον ανταγωνιστή του ή ότι ένας υψηλόβαθμος χαρακτήρας κατέχει ένα πιο εκλεπτυσμένο γλυπτό από αυτό που ανήκει σε ένα μικρότερο χαρακτήρα. Είναι απαραίτητο να επικεντρωθούμε αποκλειστικά στους Baule, αλλά πρέπει να εξεταστούν πολλές σχέσεις με τους γείτονές στα δυτικά, Guro, Yaure, Wan, Mona και Senufo: κάθε μελλοντική μελέτη στο κέντρο της Ακτής Ελεφαντοστού θα πρέπει να εξετάσει τις τέχνες με πλουραλιστικό τρόπο, ξεπερνώντας αυτό που κάποτε ονομάστηκε «εθνικότητα» (Boyer, 2008, σελ. 81).

Η τέχνη Baule είναι μη κληρονομική, το επάγγελμα του γλύπτη είναι το αποτέλεσμα μιας προσωπικής επιλογής. Τα έργα τους δεν περιλαμβάνουν μόνο μάσκες προσώπου και ανθρώπινα ειδώλια αλλά και μια μεγάλη ποικιλία έργων από χρυσό, χαλκό και ελεφαντόδοντο. Τα τεχνουργήματα επικοινωνούν και ενσαρκώνουν πνεύματα σε τελετές, όπως είναι ο χορός «Bonu Amuen» που προστατεύει το χωριό από απειλές και εμφανίζεται στις εορταστικές εκδηλώσεις του θανάτου των αρχόντων. Τότε, φορούν ένα ξύλινο κράνος με ρύγχος και δόντια που δείχνει ένα βουβάλι, κοστούμια από ίνες φοίνικα ραφία και μεταλλικά βραχιόλια για τους αστραγάλους, τα οποία ως σύνολο πιστεύουν ότι τους προστατεύουν. Επίσης διατηρούν μια ισχυρή προφορική παράδοση από αφηγήσεις, τραγούδια και παροιμίες. Για παράδειγμα στις παροιμίες τους αναφέρουν: «Διαμένουμε σε ένα χωριό για πολύ καιρό και ξέρουμε τα πάντα, ο ξένος μπορεί να έχει μεγάλα μάτια αλλά δεν βλέπει τίποτα. Είναι ο Θεός που τρέφει τα τρόφιμα των ορνίθων, είναι αυτός που αντλεί νερό για τους τερμίτες. Κάθε διαμεσολαβητής-χορευτής φιλοξενεί έναν άλλο διαμεσολαβητή. Ο ξένος δεν μπορεί να προσβάλει τη μάσκα Do – H ιερή μάσκα Do έχει τόσες πολλές απαγορεύσεις που ένας εξωτερικός άνθρωπος δεν μπορεί να τις γνωρίζει όλες» (Παροιμίες Baule).

Οι Baule χρησιμοποιούν τρεις βασικούς τύπους μάσκας. Η ομώνυμη μάσκα «Bonu Amuen» είναι η μάσκα-κράνος με τη μορφή κεφαλής βουβάλου. Αυτά τα στυλιζαρισμένα χαρακτηριστικά της μάσκας Bonu Amwin ενέπνευσαν τα σχέδια κοστουμιών του Πικάσο. Μερικές φορές η μάσκα είναι βαμμένη με μαύρες, λευκές και κόκκινες χρωστικές ουσίες. Σήμερα χρησιμοποιείται για την προστασία των χωριών. Ο δεύτερος τύπος μάσκας είναι η «Bonu Amwin» αντιπροσωπεύει ένα ανθρώπινο πρόσωπο με στρογγυλεμένα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά, μυτερό πηγούνι, μύτη σχήματος Τ, ημικυκλικά μάτια και φέρει μια περίπλοκη εμφάνιση. Χρησιμοποιείται για την προστασία του χωριού και σε χορούς-τελετές. Εμφανίζεται κατά τη διάρκεια των εορτασμών που σχετίζονται με τις επισκέψεις σημαντικών αξιωματούχων. Αυτός ο τύπος μάσκας έχει μερικές φορές δύο πρόσωπα, συμβολίζοντας τα δίδυμα τα οποία για τους Αφρικανούς είναι ένας καλός οιωνός. Ο τρίτος τύπος περιλαμβάνει τις μάσκες που σχετίζονται με το φεστιβάλ «Goli», το οποίο χρονολογείται γύρω στο 1900 και υλοποιείται για να γιορτάσουν τις νέες καλλιέργειες, τις επισκέψεις αξιωματικών ή τις περιόδους πένθους. Τρεις τύποι μάσκες χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, η πρώτη έχει δισκοειδές σχήμα και αντιπροσωπεύει ένα στυλιζαρισμένο πρόσωπο κάτω από ένα ζεύγος κεράτων, η δεύτερη είναι μια μάσκα-κράνος που αντιπροσωπεύει κεφαλή βουβάλου κάτω από κέρατα αντιλόπης και η τρίτη χρησιμοποιείται για το κλείσιμο των εορτασμών, έχει επίμηκες ανθρώπινο πρόσωπο κάτω από ένα ζευγάρι από κέρατα. Οι σημαντικές μάσκες kpwan kple χρησιμοποιούνται στη γιορτή Goly, βλ. το βίντεο Οι Άνθρωποι Baule, όπου «ο χορός Goly με τη μάσκα Goly glin αντιπροσωπεύει ένα «πνεύμα του δάσους», που δεν έχει αντίστοιχο στη γη, η μάσκα και η αμφίεση φέρουν πολλά διαφορετικά στοιχεία της φύσης.

Οι Άνθρωποι Baule, βίντεο διάρκειας 11’ λεπτών: μάσκες-κράνη Bonu amuin για την προστασία του χωριού, μάσκες kpwan kple για τη γιορτή Goly, ειδώλια που ενσαρκώνουν το πνεύμα του βουνού Asia Usu, κ’ το σύζυγο από τον άλλο κόσμο Blolo Bla ή Blolo Bian, ανθρωπόμορφη μαϊμού Aboya, άλλα αντικείμενα Baule, χρυσά κρεμαστά κοσμήματα, Ο χορός Goly, με τη μάσκα Goly glin, αντιπροσωπεύει ένα «πνεύμα του δάσους», που δεν έχει αντίστοιχο στη γη, η μάσκα και η αμφίεση φέρουν πολλά διαφορετικά στοιχεία της φύσης

Τα ειδώλια Baule ποικίλλουν από 10 έως 60 εκατοστά σε ύψος. Συνήθως στηρίζονται σε μια βάση με τα πόδια ελαφρώς λυγισμένα, με τα χέρια τους να στηρίζονται στην κοιλιά τους, μια χειρονομία ειρήνης. Η κόμμωση είναι πάντα πολύ λεπτομερής και συνήθως διαιρείται σε πλεξίδες. Μερικές φορές τα ειδώλια καλύπτονται με φύλλα χρυσού, ενώ άλλες απεικονίζουν και αποικιοκράτες. Η χρήση των ειδωλίων έχει κυρίως δύο σκοπούς, στον πρώτο ενσαρκώνουν το πνεύμα του βουνού «Asia Usu», και στο δεύτερο εκπροσωπούν το σύζυγο από τον άλλο κόσμο «Blolo Bla» ή «Blolo Bian». Τα πνεύματα Asia Usu ζουν στην ύπαιθρο, είναι άδικα, αλλά αν τιμηθούν σωστά δίνουν γόνιμες σοδειές και καλό κυνήγι. Μερικές φορές εκφράζουν την επιθυμία, μέσω του ιερέα του χωριού, να συνδεθούν με ένα συγκεκριμένο άτομο. Τότε σκαλίζεται ένα ειδώλιο λατρεύεται στο σπίτι του ορισθέντος ατόμου, και του δίδεται συχνά ένας λιβανισμός από αίμα κοτόπουλου και αυγού, το οποίο φτιάχνε μια επίστρωση. Το πνεύμα Blolo Bla ή Blolo Bian αντιπροσωπεύει έναν σύζυγο από τον κόσμο του πνεύματος. Οι Baule πιστεύουν ότι κάθε πρόσωπο έχει έναν τέτοιο σύζυγο που εκδηλώνεται μέσα από μια σειρά ονείρων, συνήθως σεξουαλικής φύσης, και πιστεύεται ότι είναι υπεύθυνο για πρακτικά και πνευματικά προβλήματα που προκύπτουν στη ζωή αυτού του ατόμου. Αυτό μοιάζει με μια ψυχαναλυτική προσέγγιση.

Στους Baule είναι γνωστά και τα ειδώλια-πίθηκοι που κρατούν ένα φλιτζάνι. Έχουν συνήθως ύψος περίπου 80 εκατοστά και είναι καλυμμένα με μια παχύρρευστη πατίνα από τις προσφορές της λατρείας. Περιοδικά, ένας ανώτερος σιδεράς θυσιάζει ένα σκύλο ή ένα άλλο ζώο στο άγαλμα και ρίχνει το αίμα πάνω του. Τέλος οι Baule διακοσμούν με ανθρώπινα και ζωικά στοιχεία τα καθημερινά τους αντικείμενα, όπως είναι οι θωρακισμένες πόρτες που έγιναν ανάρπαστες από τους συλλέκτες, τα τύμπανα, οι τροχαλίες και τα κιβώτια αλοιφής. Από τα τέλη του περασμένου αιώνα, ανέκδοτα στοιχεία απεικονίζουν τους ανθρώπους Baule ως αποικιοκράτες που φορούν ευρωπαϊκά ρούχα. Δημιουργήθηκαν για τους τουρίστες. «Αρκετές πόρτες, γύρω στο 1910 δείχνουν ανάγλυφο ένα γάλλο αξιωματικό να εμπλέκεται σε αυτό που ονομάζεται «ειρήνευση» της χώρας. Η απεικόνιση έχει μια αξία εξορκισμού, αλλά οι Baule μιλούν για μοντάζ της εικόνας και λένε ότι πάντα ήταν μια σκωρία. Σε αυτό το αντίγραφο, τα ψάρια που διασχίζουν τον ουρανό εμπλέκονται με τον αναβάτη σ’ ένα μαγικό σύμπαν: τα ειδώλια φαίνεται να επιπλέουν σε μία σύνθεση που το μέγεθος εκφράζει μια συμβολική διαβάθμιση αξιών και εξουσιών» (Boyer, 2008, σελ. 153).

Οι Άνθρωποι Bete επίσης στην Ακτή Ελεφαντοστού, ζουν μεταξύ των Akan στα ανατολικά και των Guro στα βόρεια. Διατηρούν ισχυρούς πολιτιστικούς και καλλιτεχνικούς δεσμούς με τους Dan, τους We-Gwere και τους Guro. Υπάρχουν 93 διαφορετικές ομάδες εντός της πολιτείας Bété. Ο γηραιότερος της κύριας οικογένειας ασκεί δικαστική και οικονομική εξουσία. Οι Bété είναι γνωστοί για την επικέντρωσή τους στα ατομικά δικαιώματα. Ο πολιτισμός τους βασίζεται στο κυνήγι αν και σήμερα καλλιεργούν. Η θρησκεία, πανταχού παρούσα στη ζωή τους, έχει ως στόχο να διατηρήσει μια αρμονική σχέση μεταξύ της φύσης και των προγόνων που είναι υπεύθυνοι για την ευημερία. Σημαντικές μεταμφιέσεις και τελετές εκτελούνται από του άνδρες που ανήκουν σε χορευτικές κοινωνίες. Οι Bete σκαλίζουν κομψά αγάλματα, στιλιστικά επηρεασμένα από τους γείτονές Guro, και ισχυρές μάσκες εμπνευσμένες από τους γείτονες We.

Η πνευματική εξουσία διεξάγεται με τη χρήση μιας σειράς αντικειμένων που περιλαμβάνουν κυρίως τη μάσκα «Gre», η οποία φέρει ένα κέρατο και διακόσμηση με σκοπό να ενσταλάξει τρόμο στον θεατή, να εξουδετερώσει την κοινωνική αναταραχή και να φορεθεί όταν αποδίδεται δικαιοσύνη μετά από συγκρούσεις. Οι Bete είναι γνωστοί και για ένα άλλο τύπο μάσκας-προσώπου με υπερβολικά χαρακτηριστικά, μεγάλο προεξέχον στόμα, επιμήκη μύτη, ρουθούνια που εκτείνονται μερικές φορές σε κάθε πλευρά του προσώπου, και σφαιρικά μάτια τοποθετημένα κάτω από ένα ψηλό θόλο-μέτωπο. Ιστορικά, αυτός ο τύπος μάσκας προετοιμάζει τους άνδρες για τον πόλεμο. Σήμερα φοριέται σε μια ποικιλία τελετών και για ψυχαγωγία, βλ. παρακάτω το βίντεο οι Άνθρωποι Bete-Gere. Τα αγάλματα Bete είναι σπάνια, ύψους μεταξύ 30 έως 70 εκατοστών, σκαλισμένα όρθια, με πόδια ενισχυμένα, επιμήκη κορμό με τετράγωνους ώμους και επιμήκη κεφαλή με μυτερό πηγούνι. Παραδοσιακά, μετά το θάνατο ενός αξιωματικού, κόβουν ένα κομμάτι μπαμπού στο μέγεθος του σώματος και το τυλίγουν με ένα ύφασμα. Αυτό το μπαστούνι πιστεύουν ότι διατηρεί τα υγρά ζωτικής σημασίας του νεκρού ανάμεσα στους ζωντανούς. Αργότερα αντικαθιστούν αυτά τα αφηρημένα μπαστούνια με ειδώλια, τα οποία εκπληρώνουν την ίδια λειτουργία. Άλλα μικρότερα αγαλματίδια αντιπροσωπεύουν τις συζύγους του άλλου κόσμου, μια παράδοση εμπνευσμένη από τους Baule. Επίσης φιγούρες χαράζουν και σε ράβδους εξουσίας.

Οι Άνθρωποι Bete-Gere, βίντεο διάρκειας 5’ λεπτών: Μάσκες Bete-Gre για την εξουδετέρωση της αναταραχής και για κοινωνική δικαιοσύνη, ειδώλια Bete, οι Άνθρωποι Nyabwa και οι Άνθρωποι We ή Gere-Wobe

Οι Άνθρωποι Nyabwa, που ζουν στα βόρεια των Bete, χρησιμοποιούν ένα είδος μάσκας που σχετίζεται με τη μάσκα πολέμου «Bete». Τα χαρακτηριστικά της ωστόσο είναι λιγότερο υπερβολικά από το αρχικό μοντέλο. Επίσης σκαλίζουν μια μάσκα εμπνεόμενη από τα καλλιτεχνικά ζωόμορφα χαρακτηριστικά της τέχνης των γειτόνων ανάμεσα στους οποίους ζουν, των Bete και των Guro, βλ. τους Guro-Yaure. Οι Άνθρωποι We ή Gere-Wobe, που σημαίνει «άνδρες που συγχωρούν εύκολα», ζουν στα δάση στα δυτικά σύνορα της Ακτής Ελεφαντοστού. Οι Άνθρωποι Gere γνωστοί και ως Ngere, και οι Άνθρωποι Wobe, αν και μοιράζονται πολλά έθιμα και πεποιθήσεις, στην πραγματικότητα συγκροτούν δύο ξεχωριστές εθνοτικές ομάδες. Οι συνομοσπονδίες διοικούν τις ομάδες, η μεγαλύτερη είναι η πολεμική συνομοσπονδία της οποίας ο στρατιωτικός αρχηγός ενεργεί και ως πολιτική αρχή. Η οικογενειακή μονάδα παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ζωή. Ο επικεφαλής-πατριάρχης, είναι σεβαστός για τη σοφία και τον πλούτο του, συντηρεί τη ζωή της ομάδας και διοργανώνει γάμους, αντιμετωπίζει συγκρούσεις και επηρεάζει τη θρησκευτική ζωή. Οι γλύπτες We φαίνεται να έχουν επικεντρώσει τις δεξιότητές τους στο σκάλισμα επιβλητικών μασκών προσώπου, στις οποίες προσθέτουν εξαρτήματα από ασημί κοχύλια, κουδούνια, καρφιά και φτερά. Τα εφαρμοσμένα κομμάτια πιστεύεται ότι ενισχύουν τη δύναμη της μάσκας. Οι μάσκες «Gere» χαρακτηρίζονται από μια τριγωνική όψη με ανοιχτό στόμα, τριγωνική μύτη, σωληνοειδή μάτια, μεγάλο μέτωπο και σε ορισμένες περιπτώσεις προεξέχοντα αυτιά και κέρατα. Χρησιμοποιούνται από τους χορευτές κατά τη διάρκεια των κηδειών και επίσης ενεργούν ως ντετέκτιβ για να εντοπίσουν έναν ένοχο. Και οι μάσκες «Wobe» φέρουν προεξέχοντα σφαιρικά μάτια και διευρυμένα χείλη. Τα κέρατα στις μάσκες Gere συνήθως απουσιάζουν από τις Wobe. Τα αγάλματα We είναι σπάνια. Αυτά που υπάρχουν έχουν χαρακτηριστικά του τύπου Dan και είναι αναγνωρίσιμα μέσω μιας σειράς εγχαράξεων/scarification που εμφανίζονται στην κοιλιακή χώρα και το πρόσωπο, όπως μια καμπύλη γραμμή που τρέχει από τα ρουθούνια ως τους κροτάφους ή μια κεντρική γραμμή στην πρόσοψη στο κεφάλι. Επίσης φτιάχνουν καρέκλες επηρεασμένες από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι σιδεράδες φτιάχνουν κοσμήματα παρόμοια με αυτά των Dan, ανοιχτά βραχιόλια και διακοσμημένα σφαιρικά κουδουνάκια με σπειροειδή μοτίβα για τα πόδια.

AΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 139-148. Οι Άνθρωποι Dogon & Djenne (Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Γκάνα)