ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων» (Β’ Μέρος, σσ. 440)

20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΥΡΩΠΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ-ΑΦΡΙΚΗ: 3

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Αυτό είναι το Β’ Μέρος της εργασίας «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων», ένα πόνημα που προήλθε από τη διαμονή μου για εργασία στη Βραζιλία κάποια χρόνια, τις επισκέψεις μου σε πολλές αυτόχθονες ομάδες της χώρας, και από τη μετάφραση πολλών ανθρωπολογικών, εθνολογικών, γλωσσολογικών μελετών και διδακτορικών διατριβών για τους αυτόχθονες λαούς της Βραζιλίας (Povos Indígenas no Brasil). Η μετάφραση στην ελληνική γλώσσα, έγινε από την πορτογαλική, ισπανική, αγγλική και γαλλική γλώσσα, προσφέροντας ένα αποτέλεσμα που ως σύνολο απουσιάζει από την ελληνική βιβλιογραφία. Μαζί με τα κείμενα παραθέτουμε εκατοντάδες φωτογραφίες από αρχεία με επεξηγήσεις.

Η μελέτη «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων» (Α’ και Β’ Μέρος), αποτελεί μέρος της σειράς, «20 χρόνια ταξίδια Ευρώπη-Αμερική-Αφρική: 2 κ’ 3», στην οποία καταθέτω σε ενότητες, τις βιωματικές εικόνες και ποικίλα ερεθίσματα από τη διαμονή και τα ταξίδια μου σε αυτές τις ηπείρους εδώ και είκοσι χρόνια. Άλλο είναι να κατοικείς σε μια αίθουσα διδασκαλίας και άλλο είναι να κατοικείς μέσα σε άλλους τόπους και άλλες γλώσσες. Άλλο είναι το ουμανιστικό πρότυπο για τον άνθρωπο ως σκεπτόμενο ον και άλλο ο άνθρωπος ως ζωντανό πλάσμα. Η πρώτη εισαγωγική εργασία «Νέοι Κόσμοι Παλαιοί Άποικοι: Εξερευνητές, Κατακτητές, Αυτόχθονες», περιλάμβανε αποσπάσματα από τα ημερολόγια των Ευρωπαίων αποίκων και των αφηγήσεων των αυτοχθόνων για τις πρώτες επαφές που είχαν σε Αμερική και Αφρική. Η δεύτερη και η τρίτη μελέτη αφορούν στους αυτόχθονες λαούς της Αμερικής, με παράδειγμα τη Βραζιλία. Οι επόμενες εργασίες σχετίζονται με τις εθνοτικές ομάδες της Αφρικής, το τροπικό περιβάλλον, τις ισημερινές περιοχές, και τέλος τις σημερινές πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις των Ευρωπαίων, των Αμερικανών και των Αφρικανών. Αυτός είναι ο κόσμος μας, ας τον επισκεφτούμε: τους πρώτους κατοίκους των ηπείρων, το φυσικό περιβάλλον, τους αποίκους, και το σημερινό πολιτισμό μας. Η συγγραφή των εργασιών διήρκησε τρία χρόνια.

«Αυτόχθονες» είναι αυτοί που γεννήθηκαν και κατοικούν στη γη των προγόνων τους. Είναι αυτάρκεις σε όλη τους τη ζωή. Δεν ξεχωρίζουν την πραγματικότητα από το όνειρο. Στη Βραζιλία, συχνά μέσα στα μεγάλα σπίτια «molocas» συμβίωναν ειρηνικά έως και 600 άτομα. Σεβόταν τους γηραιότερους και όλη τους η γνώση βασιζόταν στην εμπειρία. Δεν διέκριναν τη δουλειά από την τέχνη αλλά όλα όσα έφτιαχναν ήθελαν να αντανακλούν την ομορφιά. Ζούσαν ενσωματωμένοι μέσα στη φύση και συχνά γιόρταζαν καθημερινά την επιβίωση και την ύπαρξή τους με ψυχαγωγικές τελετές. Σήμερα όμως ο δυτικός άνθρωπος επιθυμεί να εξαλείψει και τις τελευταίες αυτόχθονες περιοχές. Αξίζει τον κόπο άραγε; Η γνώση και η ομορφιά χιλιάδων ετών να θυσιαστεί για να παραχθούν ακόμη κάποιοι αυτοκινητόδρομοι, κάποιοι τόνοι χαρτιού, κάποιες πολυκατοικίες, κάποια αυτοκίνητα;

«Εθνοτική ομάδα» ή «εθνότητα» ονομάζεται μία ορισμένη κοινωνική ομάδα ανθρώπων που βασίζεται στην αντίληψη των μελών της ότι έχουν κοινή καταγωγή και πολιτισμικές παραδόσεις που τους διαχωρίζουν από άλλες ομάδες. Η συμμετοχή σε μια εθνοτική ομάδα τείνει να ορίζεται από μια κοινή πολιτιστική κληρονομιά, καταγωγή, μύθο προέλευσης, ιστορία, πατρίδα, γη, γλώσσα ή διάλεκτο, και συμβολικά συστήματα όπως είναι η θρησκεία, η μυθολογία, η τελετουργία, η διατροφή, η τέχνη και η φυσική εμφάνιση.  

Παρακάτω, η συνέχεια από τις 262 ιστορίες των αυτοχθόνων της Βραζιλίας, κάθε μια ξεχωριστή, ιδιαίτερη. Για παράδειγμα, στην εκπαίδευση των Matis, βλ. την ενότητα 145, τα πνεύματα με τις μάσκες Mariwin οπλισμένα με καλάμια επισκέπτονται το χωριό τους και αρχίζουν να τους κυνηγούν. Αν τα παιδιά δεν καταφέρουν να ξεφύγουν, αρχίζουν να τα χτυπούν ιδιαίτερα τους προ-εφήβους. Τα χτυπήματα δεν γίνονται για να προκαλέσουν βλάβη, αλλά για να βελτιώσουν τον μυϊκό τόνο. Τα χτυπήματα χρησιμοποιούνται ακόμη και στις καλλιέργειες των λαχανικών προκειμένου να συντομεύσουν την περίοδο της συγκομιδής τους. Ένας άλλος λαός οι Maragua στην ενότητα 141, διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους στην αντοχή και τη δύσκολη επιβίωση μέσα στο δάσος με τα λεγόμενα «μυρμήγκια σφαίρες». Οι αυριανοί νέοι προκειμένου να αποκτήσουν σταδιακά ανόσια, ψυχική και σωματική αντοχή, στο απαιτητικό περιβάλλον που ζουν, υποβάλλονται στα επίπονα τσιμπήματα αυτών των μυρμηγκιών τουλάχιστον 20 φορές.

Για τους ανθρώπους Wauja, στην ενότητα 239, τα φτερά των πουλιών είναι τα «ρούχα» τους. Τα φτερά και η «τέχνη των φτερών» (plumaria arte) είναι ένα βασικό στοιχείο στις τελετουργίες. Ένας άνδρας σπάνια χορεύει χωρίς τις διακοσμήσεις των αυτιών, τα βραχιόλια και τα φτερά. Τα φτερά και η ζωγραφική του σώματος είναι εκφράσεις αισθητικής που συμβάλλουν αποφασιστικά στη χαρά, στις τελετουργίες, στην κοινωνική οργάνωση και στην πολιτιστική τους έκφραση. Μια γενετική μελέτη του 2015 κατέληξε σε ένα εκπληκτικό συμπέρασμα για την προέλευση των λαών Karitiana, στην ενότητα 243. Σε αντίθεση με τους άλλους ιθαγενείς της Αμερικής, οι Paiter-Surui, οι Karitiana και οι Xavante έχουν μια γενεαλογία μερικώς συνδεδεμένη με τους αυτόχθονες πληθυσμούς της Αυστραλίας των Νήσων Andaman και της Νέας Γουινέας. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η σχέση προέρχεται από έναν προγενέστερο λαό στην Ανατολική Ασία, που ονομάζεται «Πληθυσμός Υ», από όπου και οι δύο ομάδες αποκλίνουν από 15.000 έως 30.000 χρόνια πριν. Οι Αυστραλοί μετανάστες τράβηξαν για το νότο, και οι πρόγονοι των Xavante βόρεια προς το Βερίγγειο πορθμό και στη συνέχεια έφτασαν στη λεκάνη του Αμαζονίου!

Οι άνθρωποι Xikrin, στην ενότητα 246, είναι μια ομάδα της γλωσσικής οικογένειας Kayapó, η οποία δίνει μεγάλη έμφαση στην ακοή και στην ομιλία. Προκειμένου να «δώσουν έμφαση» σ’ αυτές οι ιδιότητες, οι Xikrin διαπερνούν από την πρώιμη βρεφική ηλικία τα αντίστοιχα όργανα, τα αυτιά και τα χείλη, με ξύλινους δίσκους. Για τους Yanomami, στην ενότητα 254, για πολλούς μελετητές ο αρχαιότερος λαός πάνω στη γη, η δασική γη «urihi» δεν είναι ένας απλός αδρανής χώρος για οικονομική εξερεύνηση, αυτό που αποκαλούμε «φύση». Είναι μια ζωντανή οντότητα, μέρος μιας σύνθετης κοσμολογικής δυναμικής των ανταλλαγών μεταξύ των ανθρώπων και των μη ανθρώπων. Κατά την άποψη του ηγέτη Davi Kopenawa Yanomami: «Η δασική γη θα πεθάνει μόνο αν καταστραφεί από τους λευκούς. Στη συνέχεια, οι κολπίσκοι θα εξαφανιστούν, η γη θα καταρρεύσει, τα δέντρα θα στεγνώσουν και οι πέτρες των βουνών θα θρυμματιστούν κάτω από τη ζέστη. Τα πνεύματα xapiripë που ζουν στις οροσειρές και παίζουν μέσα στο δάσος τελικά θα φύγουν. Οι πατέρες μας, οι σαμάνοι, δεν θα μπορέσουν να τα καλέσουν για να μας προστατεύσουν. Η δασική γη θα γίνει ξερή και άδεια. Οι σαμάνοι δεν θα είναι πλέον σε θέση να αποτρέψουν τις επιδημίες και τα κακόβουλα όντα που μας κάνουν να αρρωσταίνουμε. Και έτσι ο καθένας θα πεθάνει».

Στην ενότητα 143, ένας πολιτισμός με τη «γραμματική της ευτυχίας» που βασίζεται στην άμεση εμπειρία, και μια γλώσσα χωρίς αριθμούς και χρώματα. Ο πολιτισμός των Pirahã ασχολείται αποκλειστικά με θέματα που εμπίπτουν στην άμεση προσωπική εμπειρία και δεν υπάρχει ιστορία πέρα από τη ζωντανή μνήμη. Η ιδιαιτερότητα της γλώσσας τους αρνείται τους μετασχηματιστικούς κανόνες της δομικής γραμματικής του Noam Chomsky και έχει προκαλέσει το «δίλημμα Pirahã».

Ακόμη, οι θρυλικές επισκέψεις του Claude Lévi-Strauss στους Kadiwéu και στους Mbayá στην ενότητα 148, και των φωτογραφιών του για τη γλώσσα του σώματος των Nambikwara στην ενότητα 160. «Άπαντήσαμε μερικά στην έρώτηση, ή μάλλον οι ιθαγενείς το έκαναν για λογαριασμό μας. Σ’ ένα πρώτο έπίπεδο ή ζωγραφική τού προσώπου δίνει στο άτομο την άνθρώπινη του άξιοπρέπεια, έξασφαλίζει τή μετάβαση άπό τή φύση στην καλλιέργεια, άπό το «άνόητο» ζώο στόν πολιτισμένο άνθρωπο. Έπειτα, άφού ποικίλλει στο στύλ καί στο σχέδιό άνάλογα με την κάστα, έκφράζει την ίεραρχία στο καθεστώς μιας σύνθετης κοινωνίας καί άποκτά έτσι μιά κοινωνιολογική λειτουργία» (Θλιβεροί τροπικοί, 1955, σελ. 167).

Ο εθνοβοτανολόγος Mark Plotkin με μια αφυπνιστική ομιλία στο Ted Academy «Τι γνωρίζουν οι άνθρωποι του Αμαζονίου που εσείς αγνοείτε», μας φέρνει ακόμη πιο κοντά στον ιαματικό κόσμο των αυτοχθόνων, και των ανθρώπων Matses στην ενότητα 146. «Λοιπόν, είμαι εθνοβοτανολόγος. Δηλαδή, επιστήμονας που δουλεύει σε τροπικό δάσος καταγράφοντας τη χρήση των τοπικών φυτών από τους ανθρώπους. Το κάνω πάρα πολύ καιρό και θέλω να σας πω ότι αυτοί οι άνθρωποι γνωρίζουν τα δάση και τα θαυμάσια γιατρικά τους καλύτερα από όσο ήδη ξέρουμε ή πρόκειται ποτέ να μάθουμε. Επίσης όμως, αυτοί οι πολιτισμοί, αυτοί οι αυτόχθονες πολιτισμοί, εξαφανίζονται πολύ πιο γρήγορα από τα ίδια τα δάση. Πριν τέσσερα χρόνια χτύπησα το πόδι μου σε ορειβατικό ατύχημα και πήγα στο γιατρό. Μου έβαλε θερμαντική αλοιφή, ψυκτικό σπρέι, μου χορήγησε ασπιρίνη, παυσίπονα, αντιφλεγμονώδη, ενέσεις κορτιζόνης. Καμία βελτίωση. Μετά από μερικούς μήνες, ήμουν στον βορειοανατολικό Αμαζόνιο, έφτασα σε ένα χωριό και ο σαμάνος είπε «Κουτσαίνεις». Ποτέ δεν θα το ξεχάσω όσο ζω. Με κοίταξε στα μάτια και είπε, «Βγάλε το παπούτσι σου και δώσε μου τη ματσέτα σου». Πήγε σε ένα φοινικόδενδρο και έκοψε μια φτέρη, την έριξε στη φωτιά, την έβαλε πάνω στο πόδι μου, την έριξε σε ένα μπρίκι με νερό και με έβαλε να πιω το τσάι. Ο πόνος εξαφανίστηκε για επτά μήνες. Όταν επανήλθε, πήγα πάλι στον σαμάνο. Μου έκανε την ίδια θεραπεία και είμαι μια χαρά εδώ και τρία χρόνια. Ποιος θα προτιμούσατε να σας περιθάλψει; Μην το παρεξηγήσετε όμως, η δυτική ιατρική είναι το πιο επιτυχημένο σύστημα περίθαλψης που έχει γίνει ποτέ αλλά έχει αρκετά κενά. Πού είναι η θεραπεία για τον καρκίνο του μαστού; Η θεραπεία για τη σχιζοφρένεια; Για τη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση; Για την αϋπνία; Το γεγονός είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι μπορούν κάποιες φορές να θεραπεύσουν πράγματα που εμείς δεν μπορούμε […] Συμπερασματικά, το ερώτημα είναι τι επιφυλάσσει το μέλλον. Τι επιφυλάσσει το μέλλον γι’ αυτούς και τι επιφυλάσσει για εμάς; Ας αλλάξουμε τρόπο σκέψης. Ας φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο. Αν το κλίμα πρόκειται ν’ αλλάξει, ας έχουμε κλίμα που αλλάζει προς το καλύτερο παρά προς το χειρότερο. Ας ζήσουμε σε έναν πλανήτη γεμάτο με άφθονη βλάστηση, στον οποίο οι απομονωμένες φυλές να μπορούν να μείνουν απομονωμένες, να μπορούν να διατηρούν το μυστήριο και τη γνώση τους αν έτσι επιλέγουν. Ας ζήσουμε σ’ έναν κόσμο όπου οι σαμάνοι ζουν σε αυτά τα δάση και θεραπεύουν τους ίδιους και εμάς με τα μυστηριώδη φυτά τους και τους ιερούς τους βατράχους».

Παρακάτω, οι υπόλοιπες από τις 262 αυτόχθονες ιστορίες μιας φυσικής και πολιτιστικής εθνοβοτανολογίας του σαμάνου, οι άνθρωποι με ένα ξεχωριστό γλωσσικό στυλ για άνδρες και γυναίκες, οι 70-100 ομάδες που δεν έχουν έρθει σε επαφή με τον έξω κόσμο, «οι άνθρωποι της καρύδας», «τα παιδιά του ήλιου», «οι άνθρωποι των ποταμών», «οι άνθρωποι των δασών»,     «οι άνθρωποι με τα ξύλινα αυτιά», «οι άνθρωποι μπλε πουλιά», «οι άνθρωποι αγριόχοιροι», «οι άνθρωποι που ζωγραφίζονται», η εθνοβοτανολογία του Αμαζόνιου, τα αρχαία κεραμικά, «το πρώτο ψεύτικο πυροβολημένο αστέρι», «ο αποχαιρετισμός με προειδοποιήσεις θανάτου»,  η νίκη ενάντια στο φράγμα, ο φωτογράφος του ήρωα Macunaíma, οι μάσκες Ticuna, οι αυτόχθονες στο σημερινό γενετικό πίνακα της Βραζιλίας, το Εθνικό Πάρκο Xingu-το μεγαλύτερο αυτόχθονο πάρκο του κόσμου.

Στις 440 σελίδες που ακολουθούν, το Β’ Μέρος της εργασίας για τους αυτόχθονες της Βραζιλίας με χάρτες, κείμενα και εκατοντάδες φωτογραφίες. Καλό ταξίδι, καλή περιήγηση.

ΠΑΤΗΣΤΕ ΤΟ ΚΟΥΜΠΙ

Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων – Β’ Μέρος