ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 1-2. Ταξίδι στην Ανταρκτική και στα Νησιά Φώκλαντ

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

«Πρώτα ερωτεύεσαι την Ανταρκτική, και μετά, σου σπάει την καρδιά» (Kim Stanley Robinson, 1998). Παρακάτω εκτός από το κείμενο μπορείτε να δείτε ένα φιλμ διάρκειας 55’ λεπτών με μονταρισμένα βίντεο και φωτογραφίες που τραβήξαμε στην Ανταρκτική και ένα φιλμ από τα Νησιά Φώκλαντ διάρκειας 15’ λεπτών. Η διαδρομή του ταξιδιού μας διάρκειας δυο εβδομάδων άρχισε από την Ουσουάγια (Ushuaia) της Αργεντινής, με πλοίο περάσαμε το Κέιπ Χορν (Cape Horn) και φτάσαμε στην Χερσόνησο της Ανταρκτικής όπου επισκεφτήκαμε  το Ντιέγκο Ραμίρεζ (Diego Ramirez), το Λιμάνι Λοκρόι (Port Lockroy), τον Όρμο της Μαργαρίτας (Marguerite Bay), αποβιβαστήκαμε στον Χιλιανό Επιστημονικό Σταθμό Gonzales Videla, είδαμε το Νησί της Εξαπάτησης (Deception Island) και αποβιβαστήκαμε στον Πολωνέζικο Επιστημονικό Σταθμό Arctowksi (βλ. Χάρτες μέσα στο φιλμ).

Στη συνέχεια προχωρήσαμε προς τα Νησιά Φώκλαντ και το Λιμάνι Στάνλεϋ (Port Stanley) για να δούμε από κοντά τους πιγκουίνους και τα άλμπατρος στο Νησί στο Δυτικό Σημείο (WestPoint Island). Ένα άκρως παιδαγωγικό ταξίδι! Η νέα σειρά Ταξίδι αρχίζει από αυτά τα συγκλονιστικά μέρη του πλανήτη μας.

Επικοινωνία: koutantosdimitri@hotmail.com

Η ΣΕΙΡΑ: ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

Το Ταξίδι στην Ανταρκτική γράφτηκε αντί για πρόλογο για τη Σειρά που θα ακολουθήσει με τον τίτλο «Το Ταξίδι». Το Ταξίδι αποτελεί ένα εγχείρημα για το συγγραφέα, τους οικοδεσπότες και τους ίδιους τους αναγνώστες. Η μορφή που θα σας το παρουσιάσομε εξελίχτηκε σταδιακά. Στην αρχή ο τίτλος της σειράς ήταν «Πολιτισμός και Εκπαίδευση στον Κόσμο» και αφορούσε στη δημοσίευση σε μια εφημερίδα κάθε δέκα περίπου ημέρες, περίπου για δύο έτη, 47 συνεντεύξεων εκπαιδευτικών από όλο τον κόσμο, οι οποίοι μιλούσαν για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση της χώρας τους. Στην συνέχεια ενδιαφέρθηκε ένας εκδοτικός οίκος για την έκδοση αυτών των συνεντεύξεων σε ένα βιβλίο με την προσθήκη κάποιων μελετών. Ωστόσο η παρούσα είναι η τελική, η πληρέστερη και η περισσότερο ενδιαφέρουσα μορφή της σειράς γιατί αποτελεί μια αλληλεπιδραστική πολυτροπική (multimodality) ανάγνωση των συνεντεύξεων και των κειμένων μαζί με τα βίντεο και τις φωτογραφίες που τράβηξα σε αυτές τις χώρες και τα οποία θα μπορείτε να παρακολουθήσετε. Έτσι από το κείμενο και τα λόγια των συνεντευξιαζόμενων μπορείτε να μεταφερθείτε στην εικόνα, τον ήχο, την κίνηση, το χρώμα, τα ποτάμια, τους χορούς, τα σχολεία, τα παιδιά, τους ανθρώπους αυτών των χωρών από διάφορα μέρη του πλανήτη.

Η Σειρά συνιστά ένα πολιτισμικό και εκπαιδευτικό οδοιπορικό, περισσότερες από 100 χώρες και 47 συνεντεύξεις, με ανθρώπους από διάφορες φυλές και ηπείρους. Εκπαιδευτικοί, ακαδημαϊκοί, πολίτες του κόσμου θα μοιραστούν μαζί μας τα βιώματά τους, τις εμπειρίες τους, τις απόψεις τους, τις προσδοκίες τους για ένα κόσμο ειρηνικότερο. Μεθοδολογικά έγινε μια προσπάθεια να πάρω συνεντεύξεις από κάθε ήπειρο για πέντε έως εννέα διαφορετικές χώρες. Έτσι μας μίλησαν 12 συνάδελφοι από 8 διαφορετικές χώρες της Αμερικής, 14 από 9 χώρες της Ασίας, 6 από 5 χώρες της Αφρικής και 15 από 9 χώρες της Ευρώπης, συνολικά 47 συνεντεύξεις από 31 διαφορετικές χώρες. Στα επιπλέον θεματικά κείμενα ανά ήπειρο ή ευρύτερη περιοχή του πλανήτη π.χ. Νότια Αμερική, θα προστεθούν βίντεο και φωτογραφίες και από άλλες χώρες. Ευελπιστούμε ότι η σειρά θα προχωρήσει με μια ανάρτηση περίπου κάθε δέκα ημέρες.

Τα «εργαλεία», οι ερευνητικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ημι-δομημένες μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, το ταξίδι στη χώρα, η μελέτη των αρχείων-ντοκουμέντων από τις βιβλιοθήκες του Σάο Πάολο ως τις βιβλιοθήκες της Αγγλίας. Ενδιαφέρον υλικό αποτελεί η συλλογή δεκάδων χιλιάδων φωτογραφιών (και βίντεο) των πολιτισμικών και εκπαιδευτικών εκφράσεων αυτών των λαών και των σχολείων τους.

Μετά από το Ταξίδι στην Ανταρκτική, το οποίο έχει μια συμβολική σημασία, θα αναρτήσουμε μια πληρέστερη επιστημολογική και μεθοδολογική εισαγωγή για το όλο εγχείρημα. Από τη μεθεπόμενη εργασία κάθε παρουσίαση θα αφορά τη συνέντευξη από μία χώρα π.χ. τη Βραζιλία και θα περιλαμβάνει: (i) Αντί για εισαγωγή ένα ποίημα από αυτή την χώρα, (ii) τις απομαγνητοφωνημένες και επιμελημένες συνεντεύξεις (με τις φωτογραφίες) των εκπαιδευτικών της χώρας στις οποίες μιλούν για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση της χώρα τους και (iii) ενσωματωμένα μέσα στο κείμενο Φιλμ από μονταρισμένα βίντεο και φωτογραφίες που τράβηξα κατά την επίσκεψη ή τη διαμονή μου σε αυτή τη χώρα (ίσως και κάποια γείτονα χώρα).

Η Ανταρκτική

«Πρώτα ερωτεύεσαι την Ανταρκτική, και μετά, σου σπάει την καρδιά» (Kim Stanley Robinson, 1998). Η Ανταρκτική είναι ταυτόχρονα μια πραγματικότητα και ένα άπιαστο όνειρο. Είναι η πραγματικότητα που ερωτεύεσαι όταν είσαι εκεί, αλλά μετά του σπάει την καρδιά γιατί είναι ένα άπιαστο όνειρο που δεν μπορείς να το πάρεις μαζί σου, όσο βαθιά και αν το έχεις επιθυμήσει. Είναι ο κόσμος ο ανέπαφος, ο αγνός, ο αυθεντικός, ο αληθινός, ο φανερός, χωρίς την άμυνα και την κακοποίηση του πολιτισμού μας, της φύσης και μαζί του ανθρώπου. Είναι ένα καθαρό χαμόγελο, ένας ηθικός κόσμος: «Μια μέρα το παρελθόν μας θα μας αιφνιδιάσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς του. Δε θα ‘χει αλλάξει εκείνο αλλά το μυαλό μας. Ένα ψήλωμα νοητό, που θα χρειαστεί να το ξανανεβούμε για να εκτιμήσουμε σωστά τις διαστάσεις των πραγμάτων γύρω μας… Τότε μόνον θα καθαρίσει το τοπίο, για να φανούν οι σταθερές που το συνέχουν. Οι άνθρωποι θα πάψουν να ‘ναι απλώς φορείς ηθών και εθίμων, και οι θάλασσες ανάμεσα στους άγριους βράχους θ’ αποκτήσουν την προέκταση την ηθική που θέλησε ο συγγραφέας, δοκιμάζοντας να συνθέσει τα φυσικά στοιχεία με τον τρόπο που θα το έκανε για ένα ιδεόγραμμα » (Ελύτης, 1995: 62).

Αυτόν τον ηθικό κόσμο που θα ήθελα να πλησιάσουμε περισσότερο στην εκπαίδευση, την παιδαγωγική, τη διδακτική, το σχολείο? μπορώ να τον δω στα μάτια, την κίνηση, το χαμόγελο ενός μικρού μικρού παιδιού. Ο κόσμος του παιδιού είναι περισσότερο ανοιχτός, άμεσος με τον κόσμο, αισθάνεται και βλέπει περισσότερα από τα δικά μας μάτια. Γι’ αυτό πιστεύω ο μεγάλος δημιουργός και ποιητής της εικόνας Αντρέι Ταρκόφσκι στην ταινία του Η Θυσία, βάζει ένα φτασμένο ενήλικα να ακολουθεί ακριβώς τα αχνάρια ενός μικρού παιδιού, να προσπαθεί να δει, να παίξει, να σκεφτεί όπως το παιδί και να ξαναμάθει τον κόσμο.

Συμβολικά λοιπόν το Ταξίδι στην Ανταρκτική είναι ένα ταξίδι στον πολιτισμό και την εκπαίδευση. Στο φιλμ μπορείτε να δείτε εικόνες, κίνηση, φωνές αυτού του κόσμου ενώ παραθέτουμε με υπότιτλους κάποιες σκέψεις ανθρώπων με τους οποίους αισθάνθηκα συγγενής.

Το Βίωμα

Τα κείμενα της σειράς αφορούν τις απόψεις και τις εμπειρίες των συνεντευξιαζόμενων. Τα φιλμ και οι φωτογραφίες είναι από τις δικές μου εμπειρίες και ταξίδια στις χώρες τους. Είναι ένας τρόπος για την κατανόηση ενός πολιτισμού το άμεσο βίωμα (Πουρκός & Κατσαρού, 2011). Αν μάλιστα στα δύο άκρα μιας πολιτισμικής προσέγγισης είναι ο «εθνοκεντρισμός» και η «δια-πολιτισμικότητα» ενδιάμεσα αναδύονται η «ενημέρωση», η «κατανόηση», η «αποδοχή», ο «σεβασμός», η «εκτίμηση», η «αξία» και τελικά η «αλλαγή». Συχνά άλλωστε «το αληθινό ταξίδι ανακάλυψης δεν είναι να βλέπεις νέα μέρη αλλά να βλέπεις με νέα μάτια» (Hapgood & Fennes, 1997).

Το βίωμα ενός ταξιδιού ξεφεύγει από τον κοινωνικό μας ρόλο, ίσως ακουμπά βαθύτερες ατομικές ανάγκες και ερωτήματα. Ο Marcuse (1978) το τοποθετεί πολύ καλά: «Τα «πρόσωπα» ορίζονται από το «ρόλο» τους δηλαδή την τοποθέτηση τους και τη λειτουργία τους σε σχέση με το σύνολο στο οποίο ανήκουν. Αντίθετα τα άτομα μπορούν να αναπτύξουν λειτουργίες άσχετες προς την  κοινωνική τους διάσταση, όπως το δείχνει η ανάπτυξη της φαντασίας ή το ένστικτο του θανάτου σ’ αυτά. Η πραγματικά ορθολογική λειτουργία του Λόγου θα αποσκοπούσε στην «ανύψωση της τέχνης του να ζούμε»…. Αν το τελικό αυτό αίτιο υλοποιούνταν και γινόταν πραγματικό, ο Λόγος της τεχνικής θα έφτανε σ’ ένα σύνολο όπου οι σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο κι ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, θα ήσαν ποιοτικά διαφορετικές» (σελ. 235).

Το Ταξίδι

Ταξίδι είναι να ανοίγεις δρόμο. Να βλέπεις μπροστά σου. Να βλέπεις το άγνωστο και να θέλεις να μπεις μέσα του. Να το δεις να το γνωρίσεις. Και από εκεί να δεις μπροστά σου ένα άλλο άγνωστο και να θέλεις να μπεις μέσα του να το γνωρίσεις και αυτό. Ο σκηνοθέτης AlainResnais στην ταινία του Χιροσίμα Αγάπη μου (1959) βάζει τους πρωταγωνιστές να λένε:

– «Γιατί ήθελες να τα δεις όλα στη Χιροσίμα;»

– «Αυτό με ενδιέφερε. Έχω τη δική μου ιδέα σχετικά με αυτό.  Για παράδειγμα, κοιτάζοντας από κοντά τα πράγματα είναι κάτι που πρέπει να το μάθουμε. Που πρέπει να το μάθουμε».

Είναι φυσική η επιθυμία να κάνεις το επόμενο βήμα μπροστά, με θέληση. Να γνωρίσεις το άγνωστο, να το πιάσεις με τα αισθητήρια και το νου σου από πρώτο χέρι και ίσως με ένα χαμόγελο, γιατί τότε μας λέει Αντρέι Ταρκόφσκι (1987) στην ταινία του Νοσταλγία: «Αέρας είναι αυτό το ελαφρύ πράγμα…/ που κινείται γύρω/ από το κεφάλι σου…/ …και γίνεται πιο/ καθαρό όταν χαμογελάς».

Το ταξίδι είναι ο διάλογος του κόσμου όπως σημειώνει ο Κιουρτσάκης (2008: 118): «Γύρω από το «εγώ-εσύ» κάθε διαλόγου απλώνονται σε όλο και πλατύτερους ομόκεντρους τα «εμείς»: το «εμείς» κάθε γλώσσας, ιδωμένης όχι ως συστήματος σημείων, αλλά ως αέναου διυποκειμενικού διαλόγου και αέναης συλλογικής δημιουργίας? και πέρα από κάθε γλώσσα τα «εμείς» των άλλων ανθρώπινων γλωσσών, των λογοτεχνικών ειδών και παραδόσεων, των πολιτισμών, στον ακατάπαυτο διάλογο τους μέσα στο χρόνο». Η συνάντηση με τον άλλο σε ένα άλλο πολιτισμικό πλαίσιο προσφέρει τη διαλογική δυνατότητα για εκλέπτυνση και εμβάθυνση, για παράδειγμα, στο πολιτισμικό περιεχόμενο των κοινών λέξεων που χρησιμοποιούμε και οι οποίες σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη έχουν άλλο περιεχόμενο.

«Μη σας ξεγελούν οι λέξεις και τις μεταφράζεται ελληνικά», αλλού η λέξη «αρρώστια» σημαίνει να βλέπεις τα άκρα σου να πέφτουν και να μην ξέρεις καν ότι θα μπορούσες να θεραπευτείς, «φτώχεια» σημαίνει να πεθαίνει το παιδί σου από την πείνα, να σε κοιτάζει μέσα στα μάτια και να μην έχεις να του δώσεις ένα κομμάτι ψωμί, «εγκληματικότητα» σημαίνει η αυξημένη πιθανότητα να δεις καθημερινά το κενό της παγωμένης κάνης ενός όπλου με τα μάτια σου χωρίς να γνωρίζεις αν θα ζήσεις, να περπατάς και να κοιτάς συνεχώς πίσω από την πλάτη σου μήπως σε ακολουθούν για να σε ληστέψουν ή να αγοράζεις το ψωμί σου από το φούρνο και ο υπάλληλος για να προστατευτεί να σου το δίνει πίσω από κάγκελα ίδια με αυτά της φυλακής, «αδικία» σημαίνει λίγοι να έχουν αγροκτήματα στο μέγεθος ενός νησιού ενώ εκατομμύρια παραπήγματα «χτισμένα» με ξύλινους πασσάλους και πλαστικές σακούλες, φυσικά χωρίς νερό και ρεύμα, να κινδυνεύουν καθημερινά να παρασυρθούν από τη λάσπη της βροχής και να είσαι και εσύ μέσα σ’ αυτά, «βροχή» μπορεί να σημαίνει για τον ένα ομιλητή σταγόνες και για τον άλλο ομιλητή πλημμύρα. Είναι αστείο ορισμένες φορές για ένα τρίτο ομιλητή που έχει εμπειρία από δυο διαφορετικά πλαίσια να παρακολουθεί τη συζήτηση ανάμεσα σε δυο ομιλητές από αυτά τα δυο μέρη, οι δύο συνομιλητές φαίνεται ότι συμφωνούν ή διαφωνούν μεταξύ τους σύμφωνα με τις λέξεις όπως τις χρησιμοποιούν, αλλά που σύμφωνα με το βιωμένο περιεχόμενο των λέξεων όπως νοηματοδοτούνται στον τόπο του καθενός, η συζήτησή τους τελικά αφορά κάτι άλλο. Η επικοινωνία σε κάθε συνάντηση είναι ανοιχτή αλλά η άμεση εμπειρία διεισδύει, αισθάνεται, βλέπει» (Κουτάντος, 2011: 12).

Γι’ αυτό ο Κιουρτσάκης (2008: 116) παραθέτοντας και σχολιάζοντας τον Bakhtin σημειώνει «το πολιτισμικό γεγονός βιώνεται με τη μεγαλύτερη ένταση και παραγωγικότητα όχι στο εσωτερικό κάποιων περιοχών (…), αλλά εκεί που περνάει το σύνορο ανάμεσα (τους)». Ιδέα που διατρέχει όλο το μπαχτινικό έργο: τα πιο σημαντικά γεγονότα στη ζωή του πνεύματος – ή, πιο θεμελιακά, στη ζωή – διαδραματίζονται πάντα σε κάποιο σύνορο: σύνορο ανάμεσα σε δύο συνειδήσεις, δύο υποκείμενα, δύο γλώσσες, δύο πολιτισμούς, δύο σώματα».

Αυτή ίσως είναι και η βαθύτερη έννοια ενός ταξιδιού, όπως αναδύεται και από τα λόγια του Levi-Strauss στο βιβλίο του για τις φυλές της Βραζιλίας με τίτλο «Θλιβεροί Τροπικοί» (1979): «Κάθε ταξίδι του αποκαλύπτει και μια πρωτόγνωρη όσο και συναρπαστική όψη του άλλου, της ετερότητας… ένα ταξίδι εγγράφεται ταυτόχρονα στο χώρο, στο χρόνο και στην κοινωνική ιεραρχία» (σελ. 70). Και συνεχίζει: «Γνωρίζοντας όμως αυτές τις (άλλες) κοινωνίες περισσότερο αποκτούμε ένα μέσο για να αποκολληθούμε από τη δική μας, όχι γιατί αυτή είναι η μόνη ή η απόλυτα κακή, αλλά γιατί είναι η μόνη από την οποία πρέπει να απελευθερωθούμε. Κι αυτό θα γίνει μόνο μέσα από τις άλλες» (σελ. 353). «Το να αποσπάσαι, αυτό είναι μια δυνατότητα ζωτικής σημασίας για τη ζωή…» (σελ. 375).

Έτσι εκτός από την επαφή με τον άλλο, την αλλαγή στο χώρο υπάρχει η αλλαγή στο χρόνο και στην κοινωνική ιεραρχία : «Σήμερα διαφορετικές περιοχές του πλανήτη αναπνέουν άλλη χρονική ιστορικότητα, διαφορετικούς χρόνους. Έτσι για παράδειγμα σε ένα τελευταίο οδικό μου ταξίδι από την Κένυα έως την Νότια Αφρική, αισθάνθηκα ότι μπήκα στη μηχανή του χρόνου και στην κυριολεξία βρέθηκα πριν από τον 17^ο-18^ο αιώνα. Τι εννοώ, έξω από τους μεγάλους αστικούς οικισμούς, οι άνθρωποι ζουν ομαδικά, δεμένοι με τη γη, τα σπίτια τους είναι χτισμένα από κόκκινο χώμα και ξύλα, χωρίς ρεύμα, καλλιεργούν με ένα τσαπί-χειρωνακτικά για αυτοκατανάλωση ένα μικρό χωράφι, ζουν σε εκτεταμένες οικογένειες όπου τα μεσημέρια όλοι μαζί ξεκουράζονται κάτω από τον ίσκιο του μεγάλου δέντρου, ανταλλάσουν τα προϊόντα τους με το γείτονα, έχουν έντονες οικογενειακές και συλλογικές παραδόσεις, δεν υπάρχει τεχνολογία, ίσως παραδοσιακά, σε μεγάλο βαθμό, προτιμούν τον πρωτόγονο παρά το φιλοσοφικό μύθο, με άλλα λόγια πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους ζουν σε συνθήκες και με σκέψη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, και εγώ ως επισκέπτης μπήκα μέσα σε αυτές τις προβιομηχανικές κοινωνίες, είδα πριν από το 18^ο αιώνα, μπήκα στη μηχανή του χρόνου» (Κουτάντος, 2010).

Το ταξίδι στο δρόμο είναι και κούραση, είναι και κόπωση, είναι και ρίσκο (Cherry-Garrard, 1953). Ήταν κούραση όταν έμεινα 40 συνεχόμενες ώρες στο τρένο από το Νότιο στο Βόρειο Τμήμα της Ινδίας, ή 60 συνεχόμενες ώρες στο λεωφορείο από το Sao Paulo της Βραζιλίας στο Σαντιάγκο της Χιλής. Ήταν κόπωση όταν περπατούσα στην έρημο με σαράντα πέντε βαθμούς θερμοκρασία. Ήταν ρίσκο όταν είδα την παγωμένη κάνη ενός όπλου να με σημαδεύει από απόσταση λίγων μέτρων στο Καράκας της Βενεζουέλας και δεύτερη φορά στο Πορτ-ο-Πρενς (Port-au-Prince) της Αϊτής. Αλλά θέλω να συνεχίσω να επισκέπτομαι καινούργια μέρη. Εν συντομία, «Viajar e multiplicar–se» δηλαδή «Ταξίδι είναι να πολλαπλασιάζεσαι» (De Assis, 2008: 16).

Η Πολυτροπικότητα

Η συνολική προσπάθεια αποτελεί μαζί με τα κείμενα μια πολυτροπική (multimodality) προσέγγιση μάθησης συνδυάζοντας περισσότερους από ένα σημειωτικούς τρόπους (modes) κατανόησης με κείμενο, φωτογραφία και βίντεο (Kress & van Leeuwen, 1996, 2001? van Leeuwen, 1999) και μια πολυγραμματική (multiliteracy) ανάγνωση και επικοινωνία με εικονιστικά και γραπτά στοιχεία (Χατζησαββίδης, 2003α, 2003β, 2011). Η πολυτροπικότητα αποτελεί τη φυσική συνέχεια του σύγχρονου κόσμου στην εκπαίδευση μετά από τον μεταπολεμικό αλφαβητισμό και τον αναδυόμενο γραμματισμό μεταγενέστερα.

Η Χοντολίδου (1999) παρατηρεί ότι στο σχολείο αντικείμενο μελέτης αποτελεί μόνο το γλωσσικό σημειωτικό σύστημα και τα άλλα στοιχεία όπως οι εικόνες είναι συμπληρωματικά ως προς το κείμενο. Ο γραπτός λόγος είναι το «πραγματικό θέμα» και ό,τι άλλο υπάρχει στο βιβλίο φωτογραφίες, χάρτες, σχεδιαγράμματα κ.τ.λ., χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν το περιεχόμενο του γραπτού κειμένου. Ωστόσο η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη αμφισβητεί την κυριαρχία του γραπτού λόγου. Τα ψηφιακά δεδομένα των φωτογραφικών μηχανών, των ατομικών συσκευών βίντεο, του διαδικτύου, των προσωπικών ιστοσελίδων και ηλεκτρονικών ταχυδρομείων, τα ηλεκτρονικά βιβλία, ακόμη η τηλεόραση (και ιδιαίτερα η ιδιωτική τηλεόραση) και η διαφήμιση καταρρίπτουν την κυριαρχία του κλασικού γραπτού λόγου.  Στην αύξηση του ενδιαφέροντός μας για τα άλλα σημειωτικά μέσα συνέβαλαν διάφοροι επιστημονικοί χώροι, όπως οι σύγχρονες θεωρίες της λογοτεχνίας, οι οποίες άλλαξαν την αντίληψή μας για το κείμενο, λογοτεχνικό και μη. Τα κείμενα σήμερα γνωρίζουμε πολύ καλά πως είναι πολύσημα και δεν αποτελούν τη φυλακή ενός και μόνον νοήματος. Η πολυσημία είναι, εν μέρει, αποτέλεσμα και της πολυτροπικότητας του κειμένου. Ως κείμενο σήμερα η γλωσσολογία, οι θεωρίες της λογοτεχνίας αλλά και η εκπαιδευτική γλωσσολογία θεωρούν μία σύνθετη ποικιλία κοινωνικών καταστάσεων ή συμβάντων: γραπτά κείμενα και αφίσες, βίντεο και κινηματογραφικές ταινίες, σχολικά μαθήματα και πολιτικοί λόγοι, θεατρικές παραστάσεις κ.ά.

Όταν θέλουμε να μελετήσουμε ένα κείμενο, δεν εστιάζουμε μόνον στα γλωσσικά του στοιχεία αλλά εξίσου και στα μη-γλωσσικά. Εδώ ακριβώς η έννοια της πολυτροπικότητας χρησιμοποιείται για να αναγνωρίσουμε ότι τα μηνύματα ενός κειμένου (λ.χ. σε σχολικό βιβλίο ή σε κινηματογραφική ταινία) δομούνται με τη γλώσσα (γραπτή και προφορική), την εικόνα, τις κιναισθητικές πράξεις (χειρονομίες, κινήσεις, πόζες, χειρισμός αντικειμένων) κλπ. Κάθε κείμενο, λοιπόν, σύμφωνα με τη θεωρία της πολυτροπικότητας είναι ένα πολλαπλό σύστημα τρόπων. Οι εισηγητές του όρου της πολυτροπικότητας Kress & van Leeuwen (1996) θεωρούν την πολυτροπικότητα όχι ένα επιπλέον στοιχείο που πρέπει να επισυναφθεί στην ανάλυση της επικοινωνίας, αλλά ως ουσιαστική και θεμελιώδη παράμετρο κάθε κειμένου. Το σχολείο οφείλει να ανοίξει τους ορίζοντές του στη συστηματική πλέον διδασκαλία και ανάλυση των πολυτροπικών κειμένων, προετοιμάζοντας έτσι τους/τις μαθητές/τριες του να κατανοούν την πληθώρα των πολυτροπικών κειμένων που τους περιβάλλει (Tύπος, τηλεόραση, βιντεοκλίπ, διαδίκτυο κλπ).

Ένα βήμα παραπέρα συνιστά η κατασκευή, η λήψη, η δημιουργία ενός πολυτροπικού κειμένου από τους ίδιους τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Το κάδρο, η εικόνα, το κείμενο κατασκευάζονται όχι σύμφωνα μόνο με αυτά που βλέπουμε αλλά και σύμφωνα με αυτά που ήδη γνωρίζουμε. Αν για παράδειγμα οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι στη θάλασσα βρίσκονταν ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του, φυσικά αυτό επηρέαζε τη ζωή τους και τα ταξίδια τους και αντανακλούσε όχι μόνο σε αυτό που έβλεπαν τα μάτια τους αλλά και σε αυτό που ήδη είχαν στο νου τους. Αν μέχρι το Μεσαίωνα οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γη βρίσκονταν στο κέντρο του ορισμένου ηλιακού μας συστήματος αυτό προδιέγραφε ένα ρόλο για τον άνθρωπο, το θεό κτλ. Αυτό μας δείχνει και η ανασκόπηση της ιστορίας της τέχνης: «Συνειδητοποιήσαμε προοδευτικά, από εκείνο τον καιρό, πως δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε με τομή καθαρή εκείνο που βλέπουμε από κείνο που ξέρουμε. Κάποιος που γεννήθηκε τυφλός και που ανακτά αργότερα την όραση του, πρέπει να μάθει να βλέπει. Με λίγη αυτοπειθαρχία και παρατηρητικότητα μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε μόνοι μας πως εκείνο που «βλέπουμε», χρωματίζεται αμετάκλητα και διαμορφώνεται από τη γνώση (ή την ιδέα) εκείνου που βλέπουμε» (Gombrich, 1998: 562).

Βιβλιογραφία

• Cherry-Garrard, A. (1953) The Worst Journey in the World. Dial Press.
• De Assis, M. (2008) Contos de Machado de Assis, Volume 3 Filosofia. Rio de Janeiro: Record.
• Gombrich, Ε. (1998) Το Χρονικό της Τέχνης. (μτφρ. Λ. Κασδαγλή). Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
• Hapgood, K. And Fennes, H. (1997) Intercultural Learning in the Classroom. London: the Federation of AFS Organizations in Europe.
• Kress, G. & van Leeuwen, T. (1996) Reading Images. The Grammar of the Visual Design. London: Routledge.
• Kress, G. & van Leeuwen, T. (2001) Multimodal Discourse. London: Arnold.
• Levi-Strauss, C. (1979) Θλιβεροί Τροπικοί. (μτφρ. Β. Λούβρου). Αθήνα: Χατζηνικολή.
• Marcuse, H. (1978) Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος, Β’ Έκδοση. (μτφρ. Μ. Λυκούδη). Αθήνα: Παπαζήση.
• Stanley, K. R. (1998) Antarctica. New York: Bantam Books.
• van Leeuwen, T. (1999) Speech, Music, Sound. London: Macmillan.
• http://youtu.be/oNNp90bD8YM (Ταξίδι στην Ανταρκτική, βίντεο 55 λεπτών).
• http://youtu.be/m7_1NtDZds8 (Ταξίδι στα Νησιά Φώκλαντ, βίντεο 15 λεπτών).
• http://youtu.be/wnOUNXtu2DU (Έκθεση Φωτογραφίας: «Σύνορα στη Φάλαινα-Γη).
• http://youtu.be/ouE7IyAmObA (Έκθεση Φωτογραφίας: «Σύνορα 6 υπο-ενότητες).
• http://youtu.be/6oQA8Dy_6-M (Έκθεση Φωτογραφίας: «Η Αφρική μας 11.000 Χιλιόμετρα Οδικώς»).
• Ελύτης, Ο. (1995) Εν Λευκώ, Τέταρτη Έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος.
• Κιουρτσάκης, Γ. (2008) Μιχαήλ Μπαχτίν, η Φωνή που έρχεται: Από την Προσωπική Συνομιλία στον Διάλογο με τον Κόσμο. Στο Πουρκός, Μ. (επιμ.) (2008) Προοπτικές και Όρια της Διαλογικότητας στον Μιχαήλ Μπαχτίν, Τόμος 1. Κρήτη: Πανεπιστήμιο Κρήτης.
• Κουτάντος, Δ. (2010) Έκθεση Φωτογραφίας, Η Αφρικής μας 11.000 χιλιόμετρα οδικώς, Εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, Αρ. Φύλλου 10.388, σελ. 11. (www.rethnea.gr/news/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=15196&cntnt01origid=15&cntnt01returnid=39).
• Κουτάντος, Δ. (2011) Ο Άνθρωπος που Μεγαλώνει Μέσα μας, https://www.eduportal.gr/index.php/articles/paidagogika/264-maninside, 16 Σεπτεμβρίου 2011.
• Πουρκός, Μ. & Κατσαρού Ε. (επιμ.) (2011) Βίωμα, Μεταφορά και Πολυτροπικότητα. Εφαρμογές στην Επικοινωνία, την Εκπαίδευση, τη Μάθηση και τη Γνώση. Αθήνα: Νησίδες.
• Ταρκόφσκι, Α. (1987) Σμιλεύοντας με το Χρόνο. Αθήνα: Νεφέλη.
• Χατζησαββίδης, Σ. (2003α) H Διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας στο Πλαίσιο των Πολυγραμματισμών, Φιλόλογος 113, σ. 405-414.
• Χατζησαββίδης, Σ. (2003β) Πολυγραμματισμοί και Διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας, Παιδαγωγική Σχολή Φλώρινας του Α.Π.Θ. Η γλώσσα και η διδασκαλία της. Αφιερωματικός τόμος. Φλώρινα: Βιβλιολογείον, σ. 189-196.
• Χατζησαββίδης, Σ. (2011) Η πολυτροπικότητα στη σύγχρονη εγγράμματη κοινωνία ως προϊόν μεταφοράς του βιώματος: προς μια νέα μορφή λόγου. Στους  Πουρκός, Μ. & Κατσαρού Ε. (επιμ.) (2011) Βίωμα, Μεταφορά και Πολυτροπικότητα. Εφαρμογές στην Επικοινωνία, την Εκπαίδευση, τη Μάθηση και τη Γνώση. Αθήνα: Νησίδες.
• Χοντολίδου, Ε. (1999), Εισαγωγή στην Έννοια της Πολυτροπικότητας, Γλωσσικός Υπολογιστής, Περιοδική Έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας για τη Γλώσσας και τη Γλωσσική Αγωγή, Θεσσαλονίκη, τόμος 1, τεύχος 1, 115-117.